تصميم جمهوري آذربايجان براي تاسيس سفارتخانه در اسراييل
كوه يخ روابط باكو- تل‌آويو از آب بيرون زد
شهاب شهسواري
روز جمعه، پارلمان جمهوري آذربايجان بعد از ۳۰ سال روابط رسمي با اسراييل، لايحه تاسيس سفارت اين كشور در اراضي اشغالي فلسطين را تصويب كرد. يايير لاپيد، نخست‌وزير اسراييل در واكنش به اين تصميم جمهور آذربايجان، اين كشور را «شريك مهم اسراييل» توصيف كرده است. اسراييل سال‌هاست كه در باكو سفارتخانه دارد، اما جمهوري آذربايجان تاكنون از تاسيس سفارت در اراضي اشغالي فلسطين خودداري كرده‌بود. به‌رغم تعلل باكو در تاسيس سفارت در اسراييل، روابط دو طرف در طول دهه‌هاي گذشته بسيار گرم و صميمانه بود. سال ۲۰۰۹ در يكي از مكاتبات سفارت امريكا در باكو كه توسط ويكي‌ليكس افشا شد، آماده است كه الهام علي‌اف روابط باكو با رژيم اسراييل را شبيه به «كوه يخ» توصيف مي‌كند كه «۹ دهم آن زير آب است.» با تصميم اخير باكو براي باز كردن سفارت در اسراييل، به نظر مي‌رسد كه بخش بزرگ‌تري از اين كوه يخ قرار است از آب بيرون بيايد. سال ۲۰۱۶، الهام علي‌اف اعلام كرد كه جمهوري آذربايجان نزديك به ۵ ميليارد دلار اسلحه از اسراييل خريداري كرده است. به گفته مقام‌هاي اسراييلي، قرار است سفارت جديد جمهوري آذربايجان در محلي كه اكنون دفتر تجاري و گردشگري جمهوري آذربايجان در تل‌آويو قرار دارد، افتتاح شود. مقام‌هاي اسراييلي در طول ساليان گذشته تاكنون چندين سفر رسمي به جمهوري آذربايجان انجام داده‌اند. بنيامين نتانياهو، در مقام نخست‌وزير در سال‌هاي ۱۹۹۷ و ۲۰۱۶ دو سفر به آذربايجان انجام داده است و شيمون پرز نيز در مقام رييس‌جمهور سال ۲۰۰۹ به جمهوري آذربايجان سفر كرده است. تازه‌ترين سفر يك مقام اسراييلي به خاك جمهوري آذربايجان، سفر بني گانتز، وزير جنگ اسراييل به جمهوري آذربايجان بود كه يك ماه و نيم پيش انجام شد. گانتز در اين سفر با ذاكر حسن‌اف، وزير دفاع جمهوري آذربايجان و الهام علي‌اف، رييس‌جمهور اين كشور ديدار و گفت‌وگو كرد. حسن بهشتي‌پور، كارشناس مسائل اوراسيا به «اعتماد» مي‌گويد: «عمق روابط دو طرف آنچنان زياد است كه من تصور نمي‌كنم تاسيس سفارت آذربايجان در تل‌آويو، تحول خاصي در روابط دو طرف ايجاد كند، چون سال‌هاي سال است كه روابط گسترده‌اي باهم دارند.» بهشتي‌پور در عين حال معتقد است كه روابط با اسراييل، همچنان در افكار عمومي جمهوري آذربايجان به عنوان يك تابو محسوب مي‌شود و مي‌گويد: «بعيد مي‌دانم اين مانع جدي در مسير توسعه روابط با اسراييل، هنوز برطرف شده‌باشد.»
چه عواملي باعث تصميم باكو
براي تاسيس سفارت در اسراييل شد؟
اسراييل از جمله نخستين كشورهايي بود كه استقلال آذربايجان را پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي در سال ۱۳۷۰ به رسميت شناخت و چند ماه بعد، فروردين ۱۳۷۱ روابط رسمي خود را با باكو آغاز كرد. به‌رغم اينكه بيش از سي سال از رابطه رسمي آذربايجان با رژيم اسراييل مي‌گذرد، اما باكو تاسيس سفارتخانه خود را در اراضي اشغالي به تاخير انداخته است. حسن بهشتي‌پور، تحليلگر مسائل اوراسيا در مورد دلايل تعلل باكو در تاسيس سفارت در اسراييل مي‌گويد: «چند سال است كه جمهوري آذربايجان دنبال فرصت مي‌گردد كه چنين اقدامي را انجام دهد، اما از بدنامي در افكار عمومي داخل مي‌ترسيد. بخشي از افكار عمومي داخل آذربايجان روي چنين اقدامي حساس هستند و آن را يك اقدام ماجراجويانه تلقي مي‌كنند. بخشي ديگر از شهروندان كه موافق دولت هستند، ملاحظات افكار عمومي جهان اسلام را دارند، به خصوص سازمان همكاري اسلامي است كه آذربايجان عضو آن است.» به اعتقاد بهشتي‌پور، توسعه روابط آذربايجان و اسراييل ۴ دليل عمده دارد. دليل نخست روند عادي‌سازي روابط برخي كشورهاي عربي با اسراييل، از جمله بحرين و امارات متحده عربي است كه اين جرات و جسارت را در باكو تقويت كرد. به گفته بهشتي‌پور عامل دوم، بهبود روابط تركيه، به عنوان مهم‌ترين متحد جمهوري آذربايجان با اسراييل است. آنكارا نزديك به يك دهه بود كه به دلايل مختلف روابط سردي با اسراييل داشت، اما از يك‌سال پيش، رجب طيب اردوغان، قدم در راه احياي روابط گذاشت و سفراي تركيه و اسراييل بعد از مدت‌ها معرفي شدند. به اعتقاد بهشتي‌پور عامل سوم كمك‌هاي اسراييل و تجهيزات نظامي صادراتي اسراييل براي استفاده در جنگ اول و دوم قره‌باغ بود. در جنگ سال ۲۰۲۰ كه جمهوري آذربايجان توانست تمامي سرزمين‌هاي اشغال‌شده خود را از تصرف ارمنستان آزاد كند، سلاح‌هاي اسراييلي، نقش مهمي در اين پيروزي باز كردند. بهشتي‌پور معتقد است كه چهارمين عامل مي‌تواند سردي در روابط ميان باكو با تهران باشد كه باكو را به سمت دشمنان جمهوري اسلامي ايران متمايل كرده است. حسن بهشتي‌پور مي‌گويد: «تهران در طول ماه‌هاي گذشته تلاش‌هاي بسياري كرده است كه روابط دو كشور بهبود پيدا كند، از جمله توافق سه‌جانبه سواپ گاز بين ايران، تركمستان و جمهوري آذربايجان، يك همكاري موفق منطقه‌اي بود، اما تحريك‌هاي تركيه و اسراييل، باعث شده است كه باكو رويكرد خصمانه‌اي نسبت به تهران اتخاذ كند.» در طول هفته‌هاي اخير برخي اظهارنظرها از سوي الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان از جمله واكنش تند او به رزمايش اخير ايران در شمال غربي كشور و همچنين اظهارات او در مورد ترك‌زبانان خارج از آذربايجان با واكنش بسيار منفي از سوي تهران مواجه شده است. فضايل آغامالي، عضو كميته سياست‌هاي حقوقي و دولت‌سازي پارلمان جمهوري آذربايجان در گفت‌وگو با راديو فردا مي‌گويد: «اسراييل نزديك سه دهه پيش سفارت خود در جمهوري آذربايجان را افتتاح كرد، اما دولت باكو طي دهه‌هاي گذشته به خاطر تهديدات و فشارهاي ايران و در نظر گرفتن حساسيت‌هاي دولت تهران از باز كردن سفارت در اسراييل خودداري كرده بود.» فضايل آغامالي در ادامه سخنان خود دولت ايران را به اتخاذ «سياست تهاجمي و دشمني» با جمهوري آذربايجان متهم كرد و گفت كه با توجه به حمايت ايران از ارمنستان ديگر دليلي براي تاخير بيشتر در راه‌اندازي سفارت اين كشور در اسراييل وجود ندارد و نمايندگان پارلمان آذربايجان با «كمال ميل و به سرعت» اين لايحه را تصويب كردند.
خطرهاي حضور اسراييل
در قفقاز جنوبي براي ايران
ايران همواره نسبت به نفوذ اسراييل در مرزهاي شمالي خود اظهار نگراني كرده است. جمهوري آذربايجان تاكنون چندين بار مبدا عمليات‌هاي خرابكارانه اسراييل عليه ايران بوده است. سال ۱۳۹۰ پس از سلسله‌عمليات‌هاي تروريستي در خاك ايران و به شهادت رسيدن دانشمندان هسته‌اي، سفير جمهوري آذربايجان در تهران به وزارت امورخارجه فراخوانده شد و يادداشت رسمي اعتراضي ايران به دليل تسهيل عبور و مرور تروريست‌ها توسط باكو به سفير وقت جمهوري آذربايجان در تهران داده‌شد. در بيانيه‌اي كه آن زمان وزارت خارجه ايران صادر كرد، آمده بود برخي تروريست‌هاي مرتبط با ترور دانشمندان هسته‌اي ايران در جمهوري آذربايجان تردد داشته و اين افراد از برخي تسهيلات براي همكاري با شبكه‌هاي جاسوسي اسراييل و سفر به اسراييل برخوردار هستند. سال ۱۳۹۳ يك پهپاد اسراييلي از نوع هرمس در مسير يكي از تاسيسات هسته‌اي ايران منهدم شد، بعدها رسانه‌ها در تهران خبر دادند كه اين پهپاد از يك پايگاه هوايي در جمهوري خودمختار نخجوان آذربايجان پرواز كرده بود. اخيرا و پس از واقعه تروريستي شاه‌چراغ در شيراز، وزارت اطلاعات ايران اعلام كرد كه يك شهروند جمهوري آذربايجان مستقيما به عنوان هماهنگ‌كننده اصلي در اين عمليات تروريستي نقش داشته است. جمهوري آذربايجان در طول سه هفته گذشته، دو بار اعلام كرده است كه شبكه‌هاي ادعايي جاسوسي ايران را در جمهوري آذربايجان شناسايي كرده است. ۱۱ آبان‌ماه باكو خبر از بازداشت ۱۹ نفر داد كه مدعي بود براي ايران جاسوسي مي‌كردند. ۲۳ آبان‌ماه هم رسانه‌هاي آذربايجاني مدعي بازداشت ۵ نفر به اتهام خيانت و جاسوسي براي ايران دادند. اخيرا اعلام پروژه ساخت و ساز دو فرودگاه در مناطق تازه آزادشده جمهوري آذربايجان در نزديكي مرز ايران، باعث ايجاد ترديدهايي در مورد اهداف باكو در نقاط مرزي با ايران شده است، اين مناطق بسيار كم‌جمعيت هستند و به نظر مي‌رسد كه فرودگاه‌هاي مذكور با اهداف نظامي در نزديكي مرزهاي ايران ساخته مي‌شوند.
تحليلگران نسبت به تلاش‌هاي جمهوري آذربايجان براي وارد كردن بازيگران خارج از منطقه به درگيري‌هاي جاري در قفقاز جنوبي هشدار مي‌دهند و آن را باعث افزايش بي‌ثباتي در منطقه مي‌دانند. حسن بهشتي‌پور، كارشناس مسائل اوراسيا معتقد است كه باكو دچار «خطاي استراتژيك» شده است. بنيامين پوغوسيان، تحليلگر ارمنستاني در يادداشتي با عنوان «آذربايجان به ميدان نبرد جديدي براي رقابت ايران و اسراييل تبديل مي‌شود»، مي‌نويسد: «تبديل شدن آذربايجان به ميدان نبرد جديد ميان ايران و اسراييل، آثار منفي بر فرآيند پيچيده مذاكرات آذربايجان و ارمنستان مي‌گذارد. مخاطره فرو رفتن در درگيري‌هاي مختلف قفقاز جنوبي را تهديد مي‌كند كه تنها باعث خواهد شد بازيگران خارجي نقش بيشتري در ژئوپليتيك منطقه به دست بياورند. تلاش آذربايجان براي وارد كردن دولت‌هاي بيروني مانند اسراييل و پاكستان به منطقه براي حمايت از باكو در رقابت با ارمنستان، چندان هوشمندانه نيست.» حسن بهشتي‌پور مي‌گويد: «اسراييل در اقليم كردستان عراق و جمهوري آذربايجان حضور گسترده‌اي دارد و ادعايش اين است كه به اين دليل كه ايران در شمال سرزمين‌هاي اشغالي و جنوب لبنان و همچنين در شرق قنيطره سوريه حضور گسترده‌اي در مرزهاي سرزمين‌هاي فلسطيني دارد، اين رژيم هم توجيه مي‌كند كه در اقدام متقابل در نزديكي مرزهاي ايران حضور پيدا كند و اقدام‌هاي ثبات‌زدا انجام دهد و به امنيت ايران ضربه بزند. چه سفارت آذربايجان در تل‌آويو باز باشد و چه نباشد، اسراييل به اقدامات خود ادامه خواهد داد و تاسيس اين سفارت تاثيري در ميزان اقدام‌هاي ضدايراني اسراييل در منطقه ندارد.»