شبح بي‌اعتمادي بر فراز روابط ايالات متحده و چين
لغو سفر وزير خارجه امريكا به چين در پي رويت يك بالن جاسوسي‌چيني در حريم هوايي امريكا نشان داد روابط اين دو ابرقدرت تا چه اندازه شكننده است
محمدحسين لطف‌الهي
در حالي كه به نظر مي‌رسيد ايالات متحده و چين در مسير كاهش تنش‌ها گام برداشته‌اند و ديدار رهبران دو كشور در نوامبر 2022 نويد روزهاي بهتر در روابط واشنگتن و پكن را مي‌داد، پديدار شدن يك بالن چيني بر فراز آسمان امريكا نشان داد روابط اين دو ابرقدرت تا چه اندازه شكننده است و يك اتفاق چگونه مي‌تواند سال‌ها تلاش ديپلماتيك براي بهبود فضا را تحت تاثير قرار دهد. آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه ايالات متحده روز جمعه در واكنش به ديده شدن يك بالن چيني كه پنتاگون آن را ابزاري براي جاسوسي مي‌داند، اعلام كرد اين سفر را لغو خواهد كرد. بلينكن همچنين اقدام چين در ارسال اين بالن را «غيرمسوولانه» و «نقض آشكار حاكميت ايالات متحده و قوانين بين‌المللي» خواند. اين تصميم در شرايطي گرفته شد كه تنها چند ساعت تا آغاز سفر وزير خارجه ايالات متحده به مقصد چين باقي مانده بود. مقام‌هاي وزارت دفاع ايالات متحده مي‌گويند فكر نمي‌كنند كه اين بالن قادر به جمع‌آوري اطلاعاتي كليدي باشد كه از راه‌هاي ديگر، نظير ماهواره‌هاي جاسوسي قابل جمع‌آوري نيست. با اين وجود، زماني كه خبرنگاران در نشست خبري از مقام‌هاي وزارت خارجه ايالات متحده سوال كردند چرا با وجود اينكه اين بالن نمي‌تواند اطلاعاتي كليدي را جمع‌آوري كند سفر بلينكن به چين لغو شده، يكي از مقام‌هاي وزارت خارجه پاسخ داد اين اقدام دولت چين «به‌طور قابل‌توجهي برنامه و دستوركار سفر را تحت تاثير قرار مي‌داد.» نيويورك تايمز در تحليل آنچه در موضوع بالن و لغو سفر بلينكن رخ داد مي‌نويسد: «كشف بالن بر فراز آسمان امريكا و لغو سفر بلينكن، شكنندگي روابط بين دو قدرت مهم در جهان را آشكار ساخت و نشان داد كه چه رقابت تنش‌آلودي در حوزه‌هاي نظامي، ژئوپليتيكي و تكنولوژيكي ميان اين دو وجود دارد.» به نوشته اين روزنامه، اقدام چين خشمي دو حزبي را در ايالات متحده برانگيخت و واكنش‌هاي تند از سوي مقام‌هاي ارشد هر دو حزب از جمله درخواست براي سرنگون كردن بالن باعث شد دولت بايدن فضاي كمي براي مانور داشته باشد. وزارت امور خارجه چين روز شنبه ضمن ابراز تاسف از تصميم وزير خارجه امريكا براي لغو سفر، در بيانيه‌اي اعلام كرد كه حضور بالن چيني در حريم هوايي ايالات متحده «كاملا اتفاقي» بوده و اين اتفاق به دليل بادهاي غربي قدرتمندي كه بالن را از مسير خود منحرف كردند، رخ داده است. بر اساس اين بيانيه، مقام‌هاي چيني ادعا كرده‌اند كه بالن مذكور كاركرد تحقيقاتي داشته و به جمع‌آوري داده در خصوص آب و هوا مي‌پردازد. وزارت خارجه چين همچنين «برخي سياستمداران و رسانه‌هاي امريكايي» را متهم كرده است كه از فرصت پديد آمده استفاده كرده‌اند تا چين را بي‌اعتبار كنند. دني راسل، ديپلمات امريكايي سابق و معاون موسسه Asia Society درباره لغو اين سفر معتقد است: «اگر از ديد امريكا به ماجرا نگاه كنيم، قضيه اين است كه دستور كار سفر به كلي تحت تاثير قرار گرفته، فرصت براي گفت‌وگو در خصوص مسائل استراتژيك از بين رفته و البته در صورت انجام سفر، پوشش رسانه‌اي به كلي زير سايه ماجراي بالن قرار مي‌گرفت.» به گفته او، از سوي ديگر هر دو طرف يعني ايالات متحده و چين به دنبال يافتن راه‌هايي براي تثبيت وضعيت فعلي در روابط و همچنين كاهش خطر ناشي از تشديد تنش‌ها هستند؛ در نتيجه سفر در چنين شرايطي نمي‌تواند آنها را به اهداف‌شان برساند.
مسير بالن چيني در خاك امريكا
مقامات امريكا هيچ اطلاعاتي درباره مسير حركت بالن منتشر نكرده‌اند، اما به‌گفته رسانه‌هاي اين كشور بالن در جزایر آليوتي واقع در اقيانوس آرام مشاهده شده و پس از گذر از كانادا وارد امريكا شده است. رسانه‌هاي امريكا مي‌گويند كه اين بالن در حال حاضر بر فراز ايالت مونتانا حركت مي‌كند. اين رسانه‌ها ادعا مي‌كنند كه بالن با ابعادي معادل ۳ اتوبوس در ارتفاعي بالاتر از ارتفاع معمول پرواز هواپيماها قرار دارد. كارشناسان امريكايي بر اين باورند كه مسير حركت بالن نشان مي‌دهد كه به احتمال زياد هدف آن جمع‌آوري اطلاعات امنيتي بوده است، چرا كه بر فراز سايت‌ها و مراكز حساس مشاهده و عبور كرده است. ايالت مونتاناي امريكا از جمله مهم‌ترين مناطقي است كه در آن سلاح‌هاي هسته‌اي نگهداري مي‌شود. به گفته يك مقام عاليرتبه نظامي وزارت دفاع امريكا در سال‌هاي اخير چين بارها اقدام به چنين كاري كرده و بالن‌هاي خود را بر فراز ايالات متحده به پرواز درآورده است. اما وي مي‌افزايد كه براي نخستين‌بار است كه يك بالن چيني مدتي طولاني در آسمان امريكا مانده است.
آيا اقدام چين عمدي بود؟
به باور رسانه‌ها و تحليلگران غربي ظاهر شدن بالن در حريم هوايي ايالات متحده قابل اجتناب بوده اما برخي كارشناسان معتقدند اين مساله برخلاف منافع چين بوده و پكن مايل به رخ دادن اين اتفاق نبود.
ژائو مينگائو، استاد موسسه مطالعات بين‌المللي دانشگاه فودان در شانگهاي مي‌گويد: «از نگاه رهبران چين، آنها هرگز نمي‌خواستند كه موضوعي در اين ابعاد به مانعي بر سر كاهش تنش‌ها و بهبود نسبي روابط چين و ايالات متحده تبديل شود، چرا كه امسال سال بسيار مهمي براي اقتصاد چين است و آنها مي‌خواستند كه با كاهش تنش و بهبود نسبي روابط شاهد رشد اقتصادي بيشتري باشند.» او تاكيد دارد: «هيچ دليل منطقي براي تخريب اين روند بهبود روابط از سوي چين وجود ندارد.»
با اين حال، مقام‌هاي امريكايي معتقدند رديابي مسير بالن در خاك امريكا حاكي از برنامه‌ريزي شده بودن مسير اين بالن است. گروه راستي‌آزمايي وب‌سايت انگليسي بي‌بي‌سي در يك گزارش تحقيقي به بررسي مسير احتمالي سفر اين بالن پرداخته است. بي‌بي‌سي نوشته است: «با قطعيت نمي‌توان مسير آن را ردگيري كرد. براي مثال در مورد بالن مثل هواپيماهاي تجاري اطلاعات پرواز قابل ردگيري نداريم. به‌همين دليل ناچار بايد از منابع ديگر اطلاعات استفاده كنيم. يكي از روش‌هاي برآورد مسير اجزا يا اشيا در ارتفاع بالا استفاده از مدل بر مبناي جهت و سرعت باد است.» بر اساس اين داده‌ها بالن مسير خود را از چين آغاز كرده و پس از طي مسير از اقيانوس آرام، ابتدا وارد حريم هوايي كانادا و سپس وارد حريم هوايي ايالات متحده شده است. مارينا ميرون، پژوهشگر تحقيقات دفاعي در كينگز‌كالج لندن مي‌گويد ماجراي بالن بايد پيچيده‌تر از آن چيزي باشد كه چين ادعا مي‌كند. او مي‌افزايد: «بالن را افرادي از روي زمين با دستگاه كنترل از راه دور مي‌توانند هدايت كنند. مي‌توانند ارتفاع آن را تعيين كنند به‌نحوي كه بتواند در جريان بادهاي گوناگون قرار بگيرد و در مسير‌هاي مختلفي حركت كند و شايد بخواهند بر‌فراز يك منطقه بماند تا اطلاعات گرد‌آوري كند. اين كاري است كه بالن مي‌تواند انجام دهد اما ماهواره امكان انجام آن را ندارد.»
يك پيام جنگ سردي
ريچارد آلدوس، استاد «بارد كالج» و نويسنده كتاب «مك ميلان، آيزنهاور و جنگ سرد» معتقد است اين اتفاق بازتابي از حوادث جنگ سردي است. او مي‌نويسد: تحولات ديپلماتيك ناشي از حضور بالن در حريم هوايي امريكا از جمله كنسل شدن سفر آنتوني بلينكن به چين يادآور بحران U-2 در سال 1960 است. در آن زمان، سقوط يك هواپيماي جاسوسي امريكا در خاك شوروي باعث تشكيل نشست پاريس با حضور دوايت آيزنهاور رييس‌جمهور وقت امريكا و نيكيتا خروشچف، رهبر وقت شوروي شد. درس‌هاي آن بحران به ما دو نكته اساسي را مي‌آموزد؛ اول اينكه حوادث غيرمنتظره مي‌تواند سال‌ها تلاش ديپلماتيك را نابود كند و دوم اينكه واكنش امروز چين براي توجيه سريع اين اتفاقات نوعي واكنش عصبي و تلاشي براي بيان يك روايت ثابت از حادثه است.
ايالات متحده در سال 1960 همچنان به اعزام هواپيماهاي جاسوسي U-2 براي جاسوسي از خاك اتحاد جماهير شوروي ادامه مي‌داد. امريكايي‌ها اين كار را از اواسط دهه 1950 ميلادي آغاز كرده بودند و تصور مي‌كردند با توجه به وزن سبك هواپيما و ارتفاع پروازي آن، هر شليكي به سوي هواپيما مي‌تواند موجب نابودي كامل آن شود. زماني كه در 1960، شوروي يك فروند U-2 را ساقط كرد همه در ايالات متحده باورشان اين بود كه هواپيما به كلي نابود شده و خلبان جان خود را از دست داده است. از همين رو ناسا در بيانيه‌اي اعلام كرد اين هواپیما براي تحقيقات آب‌وهوايي بوده و بر اثر يك حادثه سقوط كرده است. با اين حال، زماني كه شوروي در رژه نظامي خود قطعات بازمانده از اين هواپيما و جزييات عمليات آن را منتشر كرد، بازي براي امريكايي‌ها تمام شد. به نوشته اين استاد دانشگاه، در اجلاس پاريس كه دو سال بعد از حادثه و با حضور رهبران دو كشور تشكيل شد، خروشچف از آيزنهاور خواست كه به دليل وقوع اين اتفاق عذرخواهي كند و رييس‌جمهور امريكا كه احساس مي‌كرد تحقير شده است از عذرخواهي اجتناب كرد. اين مساله به تمام تلاش‌هايي كه براي فروكاستن از تنش‌ها اتفاق افتاده بود، پايان داد. اين‌بار اما بلينكن تصميم گرفت در اين شرايط از رويارويي مستقيم با همتاي چيني خود اجتناب كند تا چنين حادثه‌اي رخ ندهد.
او تاكيد كرده واكنش چين به مساله بالن «كپي برابر اصل» واكنش امريكا و بيانيه ناسا در ماجراي U-2 بود.
بالن دوم بر فراز امريكاي لاتين
همزمان با اين تحولات، پنتاگون شامگاه جمعه سوم فوريه اعلام كرد شيء متحركي كه طي روزهاي گذشته حضورش بر فراز امريكاي لاتين گزارش شده نيز يك بالن جاسوسي چيني است. وزارت دفاع ايالات متحده در بيانيه‌اي كه در اين خصوص منتشر كرد، نوشته است: «ما گزارش‌هايي را در خصوص حركت يك بالن در آسمان امريكاي لاتين دريافت كرده‌ايم كه بررسي‌هاي بيشتر نشان مي‌دهد اين بالن نيز يك بالن جاسوسي چيني ديگر است.»
ايالات متحده در سال 1960 همچنان به اعزام هواپيماهاي جاسوسي U-2 براي جاسوسي از خاك اتحاد جماهير شوروي ادامه مي‌داد. امريكايي‌ها اين كار را از اواسط دهه 1950 ميلادي آغاز كرده بودند و تصور مي‌كردند با توجه به وزن سبك هواپيما و ارتفاع پروازي آن، هر شليكي به سوي هواپيما مي‌تواند موجب نابودي كامل آن شود. زماني كه در 1960، شوروي يك فروند U-2 را ساقط كرد همه در ايالات متحده باورشان اين بود كه هواپيما به كلي نابود شده و خلبان جان خود را از دست داده است. از همين رو ناسا در بيانيه‌اي اعلام كرد اين هواپيما براي تحقيقات آب‌وهوايي بوده و بر اثر يك حادثه سقوط كرده است. با اين حال، زماني كه شوروي در رژه نظامي خود قطعات بازمانده از اين هواپيما و جزييات عمليات آن را منتشر كرد، بازي براي امريكايي‌ها تمام شد. به نوشته اين استاد دانشگاه، در اجلاس پاريس كه دو سال بعد از حادثه و با حضور رهبران دو كشور تشكيل شد، خروشچف از آيزنهاور خواست كه به دليل وقوع اين اتفاق عذرخواهي كند و رييس‌جمهور امريكا كه احساس مي‌كرد تحقير شده است از عذرخواهي اجتناب كرد. اين مساله به تمام تلاش‌هايي كه براي فروكاستن از تنش‌ها اتفاق افتاده بود، پايان داد. اين‌بار اما بلينكن تصميم گرفت در اين شرايط از رويارويي مستقيم با همتاي چيني خود اجتناب كند تا چنين حادثه‌اي رخ ندهد. او تاكيد كرده واكنش چين به مساله بالن «كپي برابر اصل» واكنش امريكا و بيانيه ناسا در ماجراي U-2 بود.