سياست توامان مهار و تعامل
چگونه ايالات‌متحده با اجماع‌سازي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي نقشه نهايي درباره ايران را پيش مي‌برد
سارا معصومي
دوره اقدام انفرادي در مواجهه با جمهوري اسلامي ايران در ايالات متحده به پايان رسيده است. دولت جو بايدن، رييس‌جمهور ايالات متحده از همان نخستين هفته‌هاي حضور در قدرت در ژانويه 2021 تلاش كرد سياست حركت انفرادي و كاملا مستقل واشنگتن در قبال تهران را كه در دوره چهارساله دونالد ترامپ باب شده بود تغيير بدهد. خروج يكجانبه امريكا از برجام در سال 2018 ميلادي و تعريف سياست فشار حداكثري عليه تهران منجر به تخريب يك توافق چندجانبه با تهران شد كه نه تنها كشورهاي غربي بلكه چين و روسيه هم براي حصول آن سال‌ها وقت و انرژي صرف كرده بودند. مجموع سياست‌هاي دونالد ترامپ در حوزه سياست خارجي كه پرونده ايران يكي از شاخه‌هاي آن بود ايالات‌متحده را گرفتار انزواي بي‌سابقه در سطح بين‌المللي كرده بود. تصوير ترامپ تنها در جلسه شوراي امنيت با محوريت فعاليت‌هاي هسته‌اي و منطقه‌اي ايران در حالي كه دستان متحدان سنتي امريكا در اروپا هم به نشانه حمايت از او بالا نرفت صحنه بي‌سابقه‌اي در تاريخ معاصر همكاري‌هاي فراآتلانتيك امريكا و اروپا به حساب مي‌آمد.
جو بايدن در شرايطي بر كرسي رياست‌جمهوري كشورش تكيه زد كه امريكا و اروپا از هم دور شده و متحدان منطقه‌اي واشنگتن در غرب آسيا هم به مدد معامله‌هاي اقتصادي-سياسي با ترامپ رويكرد تهاجمي در سياست خارجي منطقه‌اي را در پيش گرفته و سطح تخاصم در منطقه نه تنها ميان رقبايي چون عربستان سعودي و ايران بلكه در جمع شوراي همكاري خليج‌فارس هم بالا رفته بود.
در چنين شرايطي، ترميم رابطه امريكا با كشورهاي اروپايي و اصلاح رويكرد واشنگتن نسبت به تحولات جاري در غرب آسيا به اولويت‌هاي نخست دولت جو بايدن تبديل شدند.
در ميان پرونده‌هاي بي‌شمار قرار گرفته روي ميز همكاري‌هاي مشترك امريكا و اروپا، برجام از حيث تاثير آن بر امنيت بين‌الملل و كمك به برقراري ثبات سياسي و اقتصادي در منطقه غرب آسيا مهم‌ترين مورد به حساب مي‌آمد.
رويكرد دولت جو بايدن براي بازگشت به اجراي برجام كه در تناقض با سياست ترامپ در خروج از اين توافق بود به حلقه اتصال مجدد اروپا و امريكا در پرونده ايران تبديل شد. اگر ترامپ به بهانه ناكافي بودن برجام و ضرورت مذاكرات جامع و فراگير با ايران كه در برگيرنده تمام موارد مورد اختلاف با تهران باشد از اين توافق خارج شده بود، جانشين او در ضرورت احياي برجام به عنوان گام نخست و پيگيري ضرورت گفت‌وگو با تهران در ساير پرونده‌هاي اختلافي از فعاليت‌هاي منطقه‌اي تهران يا توانمندي موشكي آن در گام‌هاي بعدي با اروپا اتفاق نظر داشت.
مذاكرات مستقيم ايران و 1+4 و غيرمستقيم تهران و واشنگتن كه رسما از بهار 1400 آغاز شد در خرداد همان سال به دليل تغيير دولت در ايران متوقف شد و علي باقري، رييس جديد هيات مذاكره‌كننده ايران شش ماه بعد يعني در آذرماه 1400 به پاي ميز مذاكره بازگشت. اين وقفه زماني عملا به فرصتي براي نزديك شدن ديدگاه‌هاي تروييكاي اروپايي و امريكا به يكديگر تبديل شد و البته از بد حادثه هنوز چندهفته از آغاز دوباره رايزني‌ها در وين براي احياي برجام نگذشته بود كه تجاوز نظامي روسيه به اوكراين مهره‌هاي شطرنج را باز هم جابه‌جا كرد.
در اين جابه‌جايي همصدايي اروپا و امريكا بيش از پيش شد و اتهام همكاري ايران با روسيه در جنگ اوكراين كه از سوي غرب طرح و از جانب تهران تكذيب شده بود عملا به قرار گرفتن تهران در جبهه مسكو و مقابل اروپا و امريكا منتهي شد. در كنار اين تحولات بين‌المللي، آغاز اعتراض‌ها و ناآرامي‌هاي داخلي در ايران در شهريور ماه 1401 به محور جديدي براي رويكرد ضدايراني واحد غرب در برابر تهران تبديل شد.
مجموع اين تحولات باعث شد تا اعمال سياست فشار حداكثري كه روزگاري تنها مجري آن ايالات‌متحده بود به رويكرد واحد اروپا و امريكا در قبال تهران تبديل شود. هدف اصلي اين رويكرد هم تضعيف هرچه بيشتر تهران با ابزار منزوي‌سازي سياسي و تهديدانگاري امنيتي به موازات تداوم و تشديد فشار اقتصادي بود.
تلاش واشنگتن براي اتخاذ رويكرد واحد در مقابل تهران تنها به جلب نظر كشورهاي اروپايي محدود نشد و ايالات متحده همزمان به سمت جذب دوستان منطقه‌اي ايران و هم‌گام كردن متحدان منطقه‌اي خود هم رفت. البته سياست امريكا در منطقه غرب آسيا با احتياط بيشتري از بيم اقدام‌هاي واكنشي ايران يا متحدانش پياده‌سازي شد.
آنچه در غرب آسيا به كمك سياست واشنگتن آمد تغيير فرمان در امارات متحده عربي و پس از آن عربستان سعودي براي كنار گذاشتن سياست‌هاي تهاجمي و حركت به سمت ترميم روابط در گعده كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس به خصوص شوراي همكاري بود. در سايه اين تغيير فرمان‌ها بود كه آشتي امارات و عربستان سعودي با قطر رخ داد، عراق و عربستان سعودي تلاش كردند از فاصله شكل‌گرفته ميان خود كم كنند و البته تنش‌زدايي از رابطه با دولت بشار اسد در سوريه هم به يك سرفصل مهم در سياست‌هاي منطقه‌اي كشورهاي عربي اين منطقه تبديل شد. به مجموعه اين تحولات بايد عادي‌سازي رابطه ديپلماتيك ميان اسراييل با كشورهاي عربي را هم اضافه كرد.
مي‌توان گفت كه پيرامون ايران تلاش‌ها براي كاستن از اختلاف‌هايي كه براي تهران فرصت‌سازي كرده بود با كمترين ادبيات تهاجمي و تحريك‌كننده پيگيري و اجرا شد. رقباي منطقه‌اي ايران چون عربستان سعودي در سطح نخست و امارات متحده عربي كه در دوره‌اي بازوي اجرايي سياست‌هاي ضدايراني رياض شده بود با هوشمندي فاصله خود با موضع‌گيري‌هاي تند پيرامون تحولات داخلي ايران يا همراهي تهران با مسكو در جنگ اوكراين را حفظ كرده و ترجيح دادند مسووليت تعريف و اجراي سياست فشار حداكثري بر تهران و دست و پنجه نرم كردن با تبعات آن را به اروپا و امريكا واگذار كنند. در حاشيه اين تحولات درون منطقه‌اي اروپايي‌ها هم در هماهنگي با امريكا سهم بيشتري را در معادلات امنيتي و اقتصادي منطقه غرب آسيا به خود اختصاص دادند. از تلاش‌هاي فرانسه براي كمك به دولت عراق در دورخيز براي كاستن از وابستگي به ايران به خصوص در حوزه حياتي انرژي تا بازگشت علني به مانورهاي نظامي مشترك با امريكا و كشورهاي عربي منطقه كه در حقيقت پيامي واحد به ايران محسوب مي‌شوند.
ايالات متحده از اين اجماع‌سازي مقابل ايران چه هدفي را دنبال مي‌كند؟ مذاكرات احياي برجام در كجاي اين معادله قرار گرفته است؟ هرچند كه مقام‌هاي تروييكاي اروپايي در سطح نخست و مقام‌هاي امريكايي در سطوح بعدي ادعا مي‌كنند كه احياي برجام در اولويت آنها نيست اما اين واقعيت بر همه محرز است كه با وجود تمام اختلاف‌ها ميان ايران، تروييكاي اروپايي و امريكا هر سه درباره يك نكته اتفاق‌نظر دارند: برجام جايگزين ندارد و تنها جايگزين آن تشديد تنش خواهد بود. لذا احياي برجام به‌رغم همه اختلاف‌هاي غيربرجامي ميان ايران و غرب همچنان در دستور كار تمام طرف‌ها قرار دارد اما طرف غربي همراستا با اراده سياسي براي خارج كردن توافق از اغما به منظور مديريت تنش با تهران در حوزه هسته‌اي، نقشه ديگري هم در سر دارد كه طرف ايراني نيز نسبت به آن ناآگاه نيست.
مختصات اين نقشه چيست؟ احياي برجام و كنترل برنامه هسته‌اي ايران اما حفظ فشار بر تهران در ساير حوزه‌ها به مدد اجماع‌سازي در غرب و پيرامون ايران. هدف نهايي اين نقشه با برداشته شدن چند گام متوالي تامين خواهد شد: 1.مديريت تنش با ايران با احياي برجام، 2.محدودسازي قدرت ايران در منطقه با ابزاهاي تقويت حضور اسراييل در پيرامون ايران، كمك به كاهش وابستگي كشورهايي چون سوريه در سطح نخست يا عراق در سطح دوم به ايران، بازگرداندن اتحاد به جبهه كشورهاي عربي منطقه 3.تقويت همكاري‌هاي نظامي و امنيتي اروپا و امريكا با كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس به منظور بالا بردن توان دفاعي آنها در برابر ايران.
ايران، سوژه رايزني‌هاي امريكا و اروپا با عراق و عربستان سعودي
در اين فضا همزمان با شنيده شدن اخباري پيرامون تبادل پيام‌ها ميان ايران و امريكا براي احياي برجام و تلاش جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا براي به وين بازگرداندن هيات‌هاي مذاكره‌كننده به منظور حلوفصل اختلاف‌هاي باقيمانده شاهد افزايش رايزني‌هاي ديپلماتيك امريكا و اروپا با كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس و عراق درباره ايران هستيم. تنها چندساعت پس از ديدار رابرت مالي با فواد حسين در واشنگتن، فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان كه به بروكسل سفر كرده با جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا ديدار و گفت‌وگو كرد. دو طرف در اين ديدار درمورد روابط عربستان و اتحاديه اروپا و همچنين درخصوص برنامه هسته‌اي ايران و مذاكرات بين‌المللي در اين باره رايزني كردند.
همزمان ميانجي‌گرهايي چون عمان و قطر هم تلاش مي‌كنند با كاستن از اختلاف‌ها ميان ايران و عربستان سعودي سطح مذاكرات برگزار شده ميان دو طرف را بالا برده و ديداري ميان وزراي خارجه دو كشور ترتيب دهند. برهمين اساس شاهد افزايش رايزني‌ها پيرامون پرونده يمن به عنوان اصلي‌ترين سوژه اختلاف ايران و عربستان سعودي هستيم به گونه‌اي كه هفته گذشته مسقط، ميزبان رايزني‌ها براي حلوفصل بحران يمن بود و علي‌اصغر خاجي، مشاور وزيرخارجه ايران دو روز پس از رايزني‌هاي وزيرخارجه سعودي در عمان به اين كشور سفر كرد.
در ميانه تلاش‌هاي عراق براي برگزاري دور جديد مذاكرات ميان ايران و عربستان سعودي راب مالي، نماينده ويژه دولت جو بايدن در امور ايران پس از ديدار با فواد حسين وزير خارجه عراق در واشنگتن راهي عربستان سعودي شد تا با مقام‌هاي سعودي نيز درباره ايران گفت‌وگوهاي حضوري تفصيلي داشته باشد.
به گزارش وزارت امور خارجه عراق، فواد حسين و رابرت مالي درباره روند گفت‌وگوها ميان كشورهاي 1+4 و امريكا با ايران كه در وين برگزار مي‌شد، دلايل توقف آن و مواضع اروپا در اين خصوص گفت‌وگو كردند. در اين ديدار فواد حسين به «تماس تلفني روز شنبه خود از سوي حسين اميرعبداللهيان وزير خارجه ايران و گفت‌وگويي كه ميان آنها جريان داشته، اشاره كرده است.»
رابرت مالي پس از ديدار با وزير خارجه عراق راهي عربستان سعودي شد. به گزارش وزارت امور خارجه امريكا، هيات اين كشور به سرپرستي «رابرت مالي» ۱۳ تا ۱۶ ماه فوريه (۲۴ تا ۲۷ بهمن‌ماه) به عربستان سعودي سفر كرده و با نمايندگاني از كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس و دبيرخانه آن به منظور بحث درخصوص اولويت‌هاي مشترك ازجمله دفاع يكپارچه هوايي، موشكي و امنيت دريايي، ايران و مبارزه با تروريسم ديدار خواهد كرد. علاوه بر رابرت مالي، كريستوفر لندبرگ، سرپرست هماهنگ‌كننده مبارزه با تروريسم و سرپرست نماينده ويژه ايالات متحده در ائتلاف مبارزه با داعش و نيز معاون دستيار وزير امور خارجه در امور شبه‌جزيره عربستان حضور دارند.
به نظر مي‌رسد كه همزمان با شدت گرفتن ديپلماسي پنهان براي احياي برجام و تلاش ميانجي‌گرها براي سرعت بخشيدن به حلوفصل بحران در يمن كه دو مساله عادي‌سازي رابطه تهران و رياض و ثبات امنيتي و اقتصادي در منطقه به آن گره خورده، دولت بايدن تلاش مي‌كند با تماس‌هاي ديپلماتيك مداوم با بازيگران منطقه‌اي محتواي بسته رايزني‌هاي برجامي و غيربرجامي با ايران را بررسي و ذيل چارچوب نقشه كلان تعيين‌شده براي ايران در هر دو حوزه قرار دهد.
كارگروه مشترك ايالات متحده و شوراي همكاري خليج فارس چيست؟
جروزالم پست در گزارشي درباره جلسه مشترك هيات امريكايي به رياست رابرت مالي با نمايندگان كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس در رياض مي‌نويسد: در سال 2015، پس از حصول برجام، دولت باراك اوباما به دنبال اين بود كه شركاي عصباني عرب امريكا در خليج فارس را با ايجاد يك مشاركت استراتژيك ايالات متحده و شوراي همكاري خليج فارس آرام كند لذا چندين كارگروه مشترك براي رايزني‌هاي مداوم در چند حوزه دفاع هوايي و موشكي و مبارزه با تروريسم تشكيل شد. پس از آن دولت بايدن تلاش كرده است تا اين چارچوب را كه اكنون شامل امنيت دريايي و تهديد ايران نيز مي‌شود، تقويت كند. گروه‌هاي كاري امنيتي ايالات متحده و شوراي همكاري خليج فارس چندين بار در سال‌هاي 2021 و 2022 ملاقات كردند. بسته به موضوع نگراني، اين گروه خاص ممكن است به‌طور طبيعي توسط وزارت خارجه، پنتاگون يا هر دو رهبري شود.
به عنوان مثال، از نظر بروكراسي در واشنگتن، وزارت خارجه در زمينه مقابله با تروريسم و سياست ايران پيشتاز است، در حالي كه وزارت دفاع به‌طور طبيعي در مسائل دفاع موشكي و امنيت دريايي نقش رهبري و هدايت مباحث و تصميم‌گيري‌ها را برعهده دارد. از اين نظر، اين گردهمايي جاري در رياض منحصر به فرد يا غيرعادي نيست.
با اين حال، چيزي كه آن را متمايز مي‌كند اين واقعيت است كه در ابتدا قرار بود اين نشست اكتبر 2022 برگزار شود اما به دليل خشم ايالات متحده از تصميم اوپك‌پلاس به رهبري عربستان سعودي براي كاهش توليد نفت به ميزان 2 ميليون بشكه در روز - برخلاف تصميم رييس‌جمهور بايدن، اين ديدار هم لغو شد. اكنون به نظر مي‌رسد كه امريكا تصميم گرفته با كنار گذاشتن اختلاف اخير با عربستان سعودي، اين كارگروه‌هاي مشترك با شوراي همكاري خليج فارس را براي مقابله با آنچه تهديد فزاينده برنامه هسته‌اي و برنامه پيشرفته پهپادي و موشكي ايران مي‌خواند فعال كند.