زندان قصر پس از 44 سال
محمود فاضلی
44 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی 1357 زندان «قصر» اگرچه برای بسیاری از مبارزین یادآور روزهای خوب و تلخ است اما در حال حاضر، این مکان یکی از دیدنی‌های تهران است و به باغ موزه قصر تبدیل شده است. به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و به ابتکار موزه قصر، گروهی از زندانیان سیاسی مسلمان پیش از انقلاب با حضور در مراسمی با عنوان «شاهدان تاریخ» یاد مردان و زنانی که در طول حکومت پهلوی بهترین دوران زندگی خود را به زندان افتادند و شکنجه شدند و برای آزادی، استقلال و برقراری عدالت مبارزه کردند را گرامی داشتند. در میان شرکت کنندگان عبدخدایی، منصوری، احمدتوکلی، بشارتی، شریعتمداری، غیوران و طاهره سجادی نسبت به دیگران شناخته‌تر بودند. در این مراسم چند نفر از زندانیان پیش از انقلاب خاطرات خود از دوران محکومیت در زندان قصر را بیان کردند و از تعدادی از آنان تجلیل به عمل آمد.
زندان قصر یکی از قدیمی‌ترین کاخ‌های پادشاهان قاجار بود که در سال 1177 و در ابتدای سلطنت فتحعلی‌شاه ساخته شد. نام‌گذاری زندان نیز برگرفته از بنای پیشین قصر قجری است. در دوران پهلوی به دستور رضاخان این بنا به‌طور کامل تخریب شد. در سال‌های اولیه حکومت رضاخان و به موازات نوسازی تشکیلات اداری، نیکلای مارکوف روسی مامور شد، قصر قجر را برای ساخت نخستین زندان مدرن ایران احداث کند.مارکوف که از آکادمی روسیه در رشته معماری هنرهای زیبا فارغ‌التحصیل شده بود برای تعیین محل و تهیه نقشه زندان در تهران به ایران اعزام شد. او چندی در تهران به بررسی نقاط مختلف پرداخت تا اینکه قصر قاجار را که به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در دومین سال پادشاهی‌اش ساخته شده بود، برگزید و نقشه‌ای برای ساخت زندان تهیه کرد. ساخت زندان از سال 1306 آغاز و در 11 آذر 1308 با حضور رضاشاه، عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار پهلوی) علی‌اکبر داور (وزیر عدلیه)، جعفر قلی‌خان سردار اسعد بختیاری (وزیر جنگ) و گروهی از رجال داخلی و خارجی افتتاح شد.
شهرت زندان قصر در سال‌های نخست تاسیس، به موقعیت جغرافیایی، گستردگی و مجهز بودن آن به امکانات و وسایل مختلف آن روزگار بود، اما این اشتهار خیلی زود جای خود را به شمار زیادی زندانیان و رجل سیاسی مشهور داد که به بهانه‌های مختلف گذرشان به آنجا افتاد. خوی نظامی‌گری رضاشاه و سیاست سلطه‌جویانه او از یک سو و برنامه‌های او برای ادامه حکومت از سوی دیگر که اجرای اغلب آنها دشمنی و مقاومت گروه‌ها و طبقات مختلف جامعه را برانگیخت، بر تعداد دستگیرشدگان افزود و زندان قصر پس از چندی برای عده‌ای حکم قتلگاه پیدا کرد. عده‌ای از زندانیان در اثر بی‌توجهی عمدی به وضعیت جسمانی و فضای نامساعد و بیمارگونه زندان، خود به خود جان می‌دادند. افرادی همچون پزشک احمدی نیز با تزریق مواد کشنده زندانی را به قتل می‌رساندند که نمونه‌هایی متعددی از هر دو شکل در تاریخ مبارازات مردم ایران به‌ثبت رسیده است.در این زندان، رجال پرآوازه‌ای سال‌های زیادی را در حبس بودند. اعضای گروه 53 نفر که به اتهام داشتن مرام اشتراکی در 1316 دستگیر شدند از مشهورترین زندانیان سیاسی زندان قصر در دوران حکومت رضاخان به شمار می‌رفتند. پس از کودتای 28 مرداد 1332 زندان قصر بار دیگر با انباشت دستگیرشدگاني مواجه شد و از هر گروه و حزبی عده‌ای در آنجا به‌عنوان زندانی سیاسی حضور پیدا کردند. از این زمان تا پیروزی انقلاب زندان قصر به محل نگهداری جمع کثیری از مخالفان حکومت پهلوی تبدیل شد که در میان آنها طیف‌های مختلف مبارزاتی، اعم از مذهبی‌ها، ملی‌ها، مارکسیست‌ها، روزنامه‌نگاران، اعضای حزب توده و چریک‌ها حضور داشتند. از 17 شهریور 1357 به بعد سیر حوادث، جهشی بی‌نظیر را تجربه کرد و بهمن انقلاب که در سرازیری افتاده بود بزرگ‌تر می‌شد تا در نقطه پایانی خود موجودیت رژیم پهلوی را محو کند. رژیم شاهنشاهی انسجام و تمرکزش را در برابر ضربه‌های پی درپی مردمی که دیگر او را نمی‌خواستند از دست داده بود. مقامات رژیم در اولین ماه‌های نیمه دوم 57 بر این تصور بودند که آزادی زندانیان می‌تواند یکی از راه‌های آرام کردن مردم خشمگین باشد. آنها به مرور درهای زندان را به روی مردم می‌گشودند. زندانیان در میان بهت و حیرت در آن سوی دیوارهای بلند زندان، خود را در آغوش خانواده‌های خود و دیگر هموطنان می‌دیدند و هوای آزاد وطن را پس از سال‌ها استشمام می‌کردند.
با پیروزی انقلاب اسلامی زندان قصر چند سالی به‌عنوان یک زندان عمومی در اختیار قوه قضايیه قرار گرفت. اواخر سال 1382 محل زندان قصر به شهرداری تهران واگذار شد. در سال 1383 عملیات تبدیل زندان به باغ موزه قصر آغاز شد و بخش‌هایی از آن همچون در ورودی زندان، برج‌های نگهبانی و ساختمان‌های اولیه برای یادگاری در حافظه تاریخی باقی ماند. (منبع: دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی، ج1، سوره مهر، 1401)