یادداشتی از مرجان يشايايي
تپه‌هاي هگمتانه در انتظار ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو
مرجان يشايايي
هفته قبل مجالي دست داد براي بازديد از شهر تاريخي همدان. همدان گنجينه تاريخ ايران از حدود 2800 سال قبل است. از هر دورهاي كه فكرش رابكنيد، يادگاري در سينه خود مدفون دارد. از مادها تا هخامنشي و اشكانيان و دوره اسلامي و مغول و قاجار و پهلوي. شايد كمتر شهري در ايران را بتوانيد پيدا كنيد كه اينچنين موزه تمامي ادوار تاريخ باشد. از دروازه شهر كه به داخل مي رويد، تپه‌هاي هگمتانه به شما خوشامد مي گويند؛ محوطه اي بسيار گسترده كه اينجا و آنجا مي‌توان نشانه‌هاي كند و كاو باستانشناسي از دوره قاجار را در آن ديد.
بعد از پايان جنگ در سال 69، ميراث فرهنگي به فكر حفاري‌هاي علمي باستانشناسي در تپه هگمتانه افتاد. پيش از آن، در دوره قاجار قرارداد باستانشناسي با فرانسوي ها بسته شده بود كه هر چه از خاك درمي‌آوريد، را مي‌توانيد از ايران خارج كنيد و مابقي يعني سازه‌ها متعلق به ايران است. اين شد كه حفاران فرانسوي افتادند به جان تپه هگمتانه و اشيای باارزش را با خود بردند و در جريان حفاري‌ها توجهي به هيچ سازه‌اي نكردند و سازه‌ها تقريبا از بين رفتند. نتيجه الان چاله‌هاي بدريختي است كه در تپه اين طرف و آن طرف رها شده‌اند.
در بالاي تپه، اما محوطه وسيعي است با بامي براي محافظت بر بالاي آن كه باستان‌شناسان ايراني طي چند دهه گذشته حفاري و كشف كرده‌اند. تخمين مي‌زنند اين سازه‌ها متعلق به حدود 2800 سال قبل است وممكن است خانه يا پايگاه استقرار سربازان بوده باشد. سازه‌ها در عمق حدود 10 متري زير پاي ما قرار داشت. با نقشهاي دقيق و فضاهايي به اندازه يك اتاق كه با جرزهايي ضخيم از هم جدا شده بودند. الگويي كه بنا به گفته مدير ميراث هر جاي تپه را كه بكنيد، تكرار شده است. همان مدير توضيح داد كه هر قدر حفاري كنيد و به عمق برويد، امكان دارد، تمدن‌هاي ديگري هم كشف شوند، منتها چون به عمق رفتن به معناي تخريب كشفيات فعلي است، فعلا ميراث دست نگه داشته تا اين سازه‌ها حفظ شوند.
خبر خوب اينكه قرار است تپه‌هاي هگمتانه ثبت يونسكو شوند. ايران با ثبت 26 اثر در رده دهم كشورهايي قرار مي‌گيرد كه ميراث آنها ثبت جهاني شده‌اند. اولين آثار ثبتشده يونسكو در سال 1979.م شامل ميدان نقش جهان، تخت جمشيد و چغازنبيل بوده‌اند و آخرين آن راه‌آهن ايران در سال 2021.م. حالا تپه‌هاي هگمتانه در انتظار ثبت جهاني ميراث يونسكو هستند. موضوع ميراث جهاني يونسكو حفظ آثار تاريخي، طبيعي و فرهنگي است كه اهميت جهاني دارند. متاسفانه با وجود تلاش بسيار فعالان محيط زيست، هنوز قله دماوند و جنگل‌هاي هيركاني نتوانسته‌اند در فهرست آثار طبيعي يونسكو وارد شوند.
مدير ميراث براي ما توضيح داد كه ثبت تپه هگمتانه، اين محوطه را به عنوان ميراث جهاني بشري در مي‌آورد. گذشته از افتخار ملي و معرفي به مردم دنيا، اولين تاثيرش ورود گردشگران به ايران و تاثير درازمدتش در امان ماندن از تخريب آدم‌هاي نادان يا سودجو است. پرسيدم مثلا براي ثبت يونسكو چه كرديد، و پاسخ اينكه مثلا همين جاده جلوي روي شما آسفالت بود، براي اينكه ثبت يونسكو شود، بايد كمترين مداخله انساني در آن ديده بشود و جاده آسفالت را با سنگريزه پوشانده اند.
هر جاي شهر را كه دو- سه متري بكنيد، ممكن است سازه‌اي، گوري يا دفينه‌هايي از ده‌ها قرن پيش بيابيد. مثل ميدان امام (شاه سابق) در مركز پياده‌راه همدان كه چند سال قبل براي كارهاي عمراني مورد ساخت و ساز قرار گرفت و در جريان آن، بيل بولدوزرها به محوطه‌اي گير كرد كه تابوت هاي مربوط به دوره‌هاي مختلف ايران از دوره پيش از هخامنشي تا چند سلسله بعد آن در آنجا مدفون بودند. بيل هاي مكانيكي از ميدان رفتند و حالا چند پله كه در ميدان امام به عمق برويد، اين آثار عجيب و مسحوركننده و تابلوي شرح كنارشان را مي‌بينيد كه با شيشه‌هاي ضخيمي نگهداري مي‌شوند. بعد از مدتي كه در شهر همدان قدم بزنيد، احساس مي‌كنيد روي ميدان مين پا مي‌گذاريد. ميدان مين گنجينه‌هاي تاريخي ايران كه بايد كشف و حفظ و به مردم دنيا معرفي شوند.