نگاه دولت به ميراث فرهنگي و جنجال لايحه « اصلاح قانون عضويت جمهوري اسلامي در سازمان‌ها و مجامع بين‌المللي»
سوءتفاهم‌تأمل برانگيز
فرزانه قبادي
«انصراف جمهوري اسلامي از عضويت در ايكوم و ايكوموس و شبكه سازمان‌هاي علمي جهان سوم» اين خبر روز سه‌شنبه واكنش‌هاي زيادي به دنبال داشت كه بخشي از آن ناشي از يك سوءتفاهم درباره لايحهاي بود كه امضاي رييس‌جمهور و وزير امور خارجه را داشت، بخشي به آمادگي رواني جامعه براي شنيدن و پذيرش چنين خبري بر مي‌گشت و بخشي هم ناشي از بي‌اطلاعي درباره فعاليت نهادهايي بود كه در لايحه مذكور درخواست انصراف از عضويت آنها مطرح شده بود.
در لايحهاي كه دفتر رياست‌جمهوري روز 26 فروردين به مجلس ارسال كرد، آمده: «با توجه به عدم تمايل دولت جمهوري اسلامي ايران به‌تداوم عضويت در برخي مجامع بين‌المللي، لايحه اصلاح قانون عضويت دولت جمهوري اسلامي ايران در سازمان‌ها و مجامع بين‌المللي براي انجام تشريفات قانوني تقديم مي‌شود» اين لايحه به پيشنهاد معاونت حقوقي رياست‌جمهوري هشتم بهمن‌ماه سال گذشته به تصويب هيات وزيران رسيده و حالا راهي مجلس شده. ساعاتي بعد از انتشار اين خبر، وزارت ميراث فرهنگي در واكنش به آن اعلام كرد: «نهادهايي همچون ايكوم و ايكوموس ساختار غيردولتي دارند و حق عضويت در اين مجامع در ايران از طريق افراد حقيقي عضو اين شوراها پرداخت مي‌شود. بنابراين لايحه اخير دولت (لايحه اصلاح قانون عضويت دولت جمهوري اسلامي ايران در سازمان‌ها و مجامع بين‌المللي مصوب ۲۶ فروردين ۱۳۶۵) ناظر بر همين موضوع بوده و اصلاحيه‌اي در جهت قوانين پيشين تنظيم كرده است. همكاري‌هاي وزارت ميراث فرهنگي، با كليه نهادهاي غيردولتي بين‌المللي و ملي در حوزه ميراث فرهنگي و موزه‌داري با اهتمام بيشتري در جريان است.»
عضويت ايران در ايكوم و ايكوموس
شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكوم) نهادي غيردولتي و بزرگ‌ترين نهاد بين‌المللي است كه در زمينه علوم مرتبط با موزه فعاليت دارد و از لحاظ صلاحيت علمي در اين حوزه در جهان جايگاه ويژه‌اي دارد. ايران جزو نخستين كشورهايي بود كه با تلاش كميسيون ملي يونسكو با هدف بهبود و توسعه موزه‌هاي كشور و ايجاد ارتباط بين موزه‌هاي ايران و ديگر كشورها، در دهه 50 به عضويت ايكوم درآمد. اين عضويت تا سال 57 ادامه داشت اما بعد از آن عضويت ايران به تعليق درآمد. پس از تشكيل سازمان ميراث فرهنگي در سال 1364، اقداماتي براي عضويت دوباره در ايكوم صورت گرفت و باعث شد در قانون عضويت ايران در سازمان‌ها و مجامع بين‌المللي كه در سال 1365 تصويب شد، عضويت ايران در ايكوم هم لحاظ شود و بودجه‌اي براي پرداخت حق عضويت سالانه آن در‌نظر گرفته شود. در ابتدا با توجه به اينكه طبق قانون اجازه تشكيل سازمان ميراث فرهنگي به وزارت فرهنگ و آموزش عالي داده شده بود، اين مبلغ در بودجه سالانه وزارت علوم و پس از آن وزارت ارشاد لحاظ شد و پس از آنكه سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري به عنوان يكي از معاونت‌هاي رياست‌جمهوري از وزارت ارشاد منفك شد، بودجه مربوط به حق عضويت ايكوم در بودجه سالانه اين سازمان در‌نظر گرفته شد، اما گويا اين حق عضويت از دولت نهم تا امروز به ايكوم پرداخت نشده و عضويت سازمان ميراث فرهنگي به عنوان يك عضو حقوقي در ايكوم مدت‌هاست تعليق شده است. در مصوبه هيات وزيران در تاريخ 11 تير ماه 1396 با عنوان «مجوز پرداخت سهميه و حق عضويت در سازمان‌ها و مجامع بين‌المللي سال 1396» نامي از ايكوم و ايكوموس برده نشده است، اما حق عضويت مربوط به سازمان جهاني گردشگري، مركز بين‌المللي مطالعه حفاظت و مرمت آثار تاريخي فرهنگي (ايكروم) كنوانسيون حفظ ميراث فرهنگي و طبيعي جهان (صندوق ميراث جهاني) و كنوانسيون حفظ ميراث ناملموس (صندوق حفظ ميراث معنوي) در بودجه سازمان ميراث فرهنگي لحاظ شده است. حال با اعلام رسمي دولت مبني بر «عدم تمايل به‌تداوم عضويت در برخي مجامع بين‌المللي» كه منظور آن عضويت در ايكوم و ايكوموس بوده، ابهاماتي ايجاد شده كه مسووليت رفع آن با وزارت ميراث فرهنگي و دولت است.
ايكوم در حال حاضر بيش از 45000 عضو از 138 كشور دارد. در ايران هم بسياري از دانشجويان، موزه‌داران، خبرنگاران، كارشناسان و علاقه‌مندان به موزه با پرداخت حق عضويت سالانه عضو ايكوم هستند و از نتايج پژوهش‌ها و مطالعات انجام شده در زمينه موزه و دانش روز اين حوزه مطلع مي‌شوند. برخي نهادهاي حقوقي ايران هم در اين شورا عضويت دارند كه يكي از مهم‌ترين آنها كتابخانه ملي است كه در سال 1398 به عضويت ايكوم جهاني درآمد.
شوراي بين‌المللي بناها و محوطه‌ها (ايكوموس) نهادي حرفه‌اي است كه در راستاي حفاظت از بناهاي ميراث فرهنگي در دنيا فعاليت مي‌كند. ايكوموس در حال حاضر بيش از 10100 عضو حقيقي در 153 كشور، 110 كميته ملي و 28 كميته علمي بين‌المللي دارد. كميته ملي ايران با نام «موسسه فرهنگي ايكوموس ايران» خود را نهادي مستقل و غيرانتفاعي معرفي مي‌كند و از سال ۱۳۸۱و همزمان با روز جهاني بناها و محوطه‌هاي تاريخي، با كسب مجوز از سوي وزارت ارشاد فعاليت خود را آغاز كرده است. اين موسسه اهدافي از قبيل ترويج و گسترش فرهنگ تحقيق، مطالعه و معرفي بناها، مجموعه بناها و محوطه‌هاي تاريخي، تشويق به صيانت، حمايت، حفاظت، احيا و مرمت بناها، محوطه‌هاي تاريخي و ترويج فرهنگ آن در سطح ملي را دنبال مي‌كند. عضويت در ايكوموس ايران براي اشخاص حقيقي و حقوقي آزاد بوده و دو شكل ملي و بين‌المللي دارد كه با پرداخت حق عضويت اعضا به دفتر ايكوموس ايران و تاييد ازسوي ايكوموس جهاني -در صورت تمايل به داشتن عضويت بين‌المللي- صورت مي‌گيرد.
آنچه در لايحه اخير دولت «عدم تمايل جمهوري اسلامي به‌تداوم عضويت در برخي مجامع بين‌المللي» عنوان شده، شايد در نگاه اول و با تاكيد بر اينكه ايكوم و ايكوموس دو نهاد مستقل و غيرانتفاعي هستند، چندان نگران‌كننده به نظر نرسد، اما اين بي‌توجهي به موضوع مهمي مثل ميراث فرهنگي كه از دولت نهم آغاز شده و همچنان شاهد تداوم آن هستيم، موضوعي نيست كه بتوان به راحتي از آن چشم‌پوشي كرد. «عدم تمايل به عضويت» در مجامع بين‌المللي مرتبط با ميراث فرهنگي، بيانگر نگاه كلان دولت به مقوله ميراث فرهنگي، بناهاي تاريخي و موزه است. حتي اگر وزارتخانه ميراث فرهنگي حاضر به پذيرش آن نباشد و ما آگاه باشيم كه اين عضويت تا به امروز چه شكلي داشته است.