زمين‌لرزه جنوب فيض آباد
بزرگ‌ترين زلزله تاريخ افغانستان
مهدي زارع٭
زمين‌لرزه جنوب فيض آباد با بزرگاي 5/7 و ژرفاي 240 كيلومتر در ساعت 13:39 روز دوشنبه 4 آبان 1394 در شمال شرق افغانستان (270 كيلومتري شمال شرق كابل و 70 كيلومتري جنوب فيض‌آباد) رخ داد. اين زلزله در نزديكي مرزهاي پاكستان، هند و چين و تاجيكستان رخ داده و به دليل بزرگاي آن در محدوده‌اي وسيع، در تمامي شهرهاي پيرامون افغانستان از جمله دهلي نو، اسلام‌آباد، دوشنبه و بخش‌هاي وسيعي از افغانستان از كابل تا شهرهاي ديگر و بخش‌هايي از ازبكستان به‌شدت احساس شد. زلزله بر اساس گزارش‌هاي اوليه موجب تلفات و خسارت‌هاي زيادي شده به نحوي كه در سه ساعت اول بعد از رخداد، تعداد تلفات بيش از 90 نفر در افغانستان و پاكستان گزارش شد. در مورد اين زمين‌لرزه به چند نكته اوليه مي‌توان اشاره كرد:
اين زلزله در ناحيه‌اي فرورانش رخ داده كه در تاريخ 9 سپتامبر 2015 (18-6-1394) هم، زلزله‌اي با بزرگاي 4/5 و در تاريخ 10 اوت 2015 با بزرگاي 9/5 رخ داده است. با توجه به ترتيب رخداد و محل دو زمين‌لرزه مهم قبلي در كمتر از سه ماه قبل از اين زمين‌لرزه مي‌توان احتمال داد كه دو زمين‌لرزه شديد قبلي، پيش‌لرزه رخداد زمين‌لرزه 4 آبان 1394 بوده‌اند.
ژرفاي اين گروه زمين‌لرزه‌ها همگي (و خوشبختانه) زياد (بيش از 200 كيلومتر) است. بنابراين با وجود بزرگاي زياد اين زمين‌لرزه، آسيب شديد ويرانگر در پهنه كانوني (نظير آنچه در زلزله 5 دي‌ماه 82 بم در ايران ديديم) نمي‌توانسته ايجاد كند. توجه كنيم كه در داخل مرزهاي كنوني افغانستان اين بزرگ‌ترين زمين‌لرزه‌اي است كه ثبت شده است. بنابراين با توجه به بزرگاي آن و همچنين عمق زياد زمين‌لرزه طبيعي است كه در محدوده بسيار وسيعي با شدت بالا احساس شود.
اين زمين‌لرزه در مرز شمالي محل برخورد و فرورانش ورقه هند به اوراسيا و در راستاي شرقي– غربي قرار داشته است. پهنه گسيختگي گسل زمين‌لرزه‌اي در داخل زون فرورانش قرار داشته است. با در نظر گرفتن عمق زمين‌لرزه مذبور انتظار ديده شدن گسلش سطحي در اين زلزله منتفي است، ولي زمين‌لرزه‌هاي متعددي در منطقه كوهستاني هندوكش در پيرامون كانون رخ داده و چه بسا تلفات زيادي بابت مدفون شدن آبادي‌ها به زير زمين‌لغزش‌ها و همچنين بسته شدن راه‌ها به بار آمده باشد.
پس‌لرزه‌هاي اين زمين‌لرزه به نظر مي‌رسد كه طي حداقل يك سال آينده و در همان محدوده ژرفايي كه پيش‌لرزه‌ها و لرزه اصلي رخ داده‌اند ادامه يابد. به نظر مي‌رسد كه بزرگاي پس‌لرزه‌ها كمتر از رخداد زمين‌لرزه 4 آبان 94 باشند.
در محدوده كانوني در شهر جارم 12 هزار نفر (در فاصله حدود 40 كيلومتري كانون)، حدود 50 هزار نفر در فيض‌آباد (در حدود 70 كيلومتري كانون) و در كابل حدود سه ميليون نفر (در فاصله حدود 270 كيلومتري كانون) زندگي مي‌كرده‌اند. در برآوردهاي اوليه، جمعيت ساكن در حدود 300 كيلومتري كانون، حدود هفت ميليون نفر محاسبه شده‌اند كه اين زمين‌لرزه را با شدت بالايي حس كرده‌اند. متاسفانه به دليل آسيب‌پذيري بالاي كشورهاي افغانستان و پاكستان و تاجيكستان در مقابل زمين‌لرزه و ساير سوانح طبيعي، حتي زمين‌لرزه‌هايي با شدتي كمتر از زمين‌لرزه 4 آبان‌ماه 94 مي‌توانند موجب آسيب جدي به منازل و زيرساخت‌هاي موجود در اين كشور‌ها بشود.
زمين‌لرزه جنوب فيض‌آباد نشان مي‌دهد كه پهنه شمال شبه‌قاره هند همچنان محل رخداد زمين‌لرزه‌هاي مهم و با بزرگاي بيش از 5/7 است. در 4 ارديبهشت 94 زمين‌لرزه نپال موجب كشته شدن حدود 9000 نفر شد. زمين‌لرزه افغانستان نيز در محدوده كم‌جمعيت و در طي روز و همچنين در پهنه‌اي كوهستاني رخ داد. زمين‌لرزه‌هاي بعدي در همين رده بزرگا در شمال پاكستان و شمال هند در مرز فرورانش و برخورد ورقه هند و اوراسيا قابل انتظار براي ماه‌ها و سال‌هاي بعدي هستند. ٭ استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله