انتشار كتاب «تحرير توحيد» اثر جديد سيد حسن خميني
«تحرير توحيد» نام كتابي است به نويسندگي سيدحسن خميني كه روز گذشته در كتابخانه ملي از آن رونمايي شد.
يادگار امام راحل در سلسله دروس حوزوي خود، از آذرماه سال 91 تدريس عرفان را براي جمعي از طلاب علوم ديني آغاز كرد كه تا اسفندماه سال 1392 ادامه داشت. نوه بنيانگذار جمهوري اسلامي همزمان با تدريس كتاب، كار نگارش و تدوين اين دروس را به همت يكي از شاگردان خود آغاز كرد.
كتاب«تحرير توحيد» در حقيقت نگارش، تحقيق و تنظيم درس‌هاي عرفان سيدحسن خميني است كه در زماني نزديك به چهار سال تدوين يافته است.
علم عرفان؛ ملكه علوم
مشهور است كه علم عرفان «ملكه علوم» است؛ چراكه شرافت موضوع و علو مباحث و مسائل هر علم، جايگاه، ارزش و اعتبار آن را در انديشه آدمي مشخص مي‌سازد و عرفان نيز تنها دانشي است كه همه وجوه آن را خداي بي‌همتا فراگرفته است؛ موضوع عرفان توحيد ذات لم‌يزلي است و مسائل آن اسماء و صفات جلال و جمال او و مباحث مطرح در آن علم و عين نامحدود او است.
گستره مباحث آن در هيچ دانشي نمي‌گنجد و هيچ علمي بار گران مفاهيم آن را تحمل ندارد؛ انگبين شيرين مفاهيم آن، شاهدان شريعه شهود را واله و شيداي خود مي‌سازد و صعوبت فهم قله‌هاي آن، پاي چوبين عادت‌كردگان به طريقت استدلال را درهم‌مي‌شكند.
جامه الفاظ بر قامت بلند آموزه‌هاي اين علم شريف راست نمي‌آيد، چرا كه عرفان «بود» را «نمود» مي‌سازد و بر حقايق لباس ظهور مي‌پوشاند و سيرت سراب‌گون خلايق را ظاهر مي‌سازد: «و سُيرِّتِ الجبالُ فكانتْ سرابًا» (سوره نبأ، آيه20)
گرچه آنكه از دايره تنگ الفاظ پر مي‌كشد و در كهكشان حقايق بال مي‌گستراند؛ از علم مي‌گذرد و عين را در مشهد آغوش دربرمي‌گيرد؛ عاشقانه چنين مي‌سرايد: «از «فتوحاتم» نشد فتحي و از «مصباح» نوري / هرچه خواهم در درون جامه آن دل‌فريب است / گفته‌هاي فيلسوف و صوفي و درويش و شيخ / درخور وصف جمال دلبر فرزانه نيست» (ديوان امام، ص51)
بنابراين عرفان، سلطان و ملكه علوم بشري است و علت رفعت رتبه اين دانش نيز، افزون بر موضوع متعالي، «شهود» مصداق در آن است، چراكه دانش‌هاي ديگر، همه تلاش خود را در «فهم» حقيقت منحصر كرده‌اند و اين در حالي است كه عرفان مي‌كوشد، شكوه و جلالت كبريايي حق مطلق را، از پنجره رويت و شهود، تصوير كند: «إِلهِي هبْ لِي كمال الِانْقِطاعِ إِليك و أنِرْ أبْصار قُلُوبِنا بِضِياءِ نظرِها إِليك حتّى تخْرِق أبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُب النُّورِ فتصِل إِلى معْدِنِ الْعظمةِ و تصِير أرْواحُنا مُعلّقةً بِعِزِّ قُدْسِك» (اقبال الاعمال ص 687 مناجات شعبانيه)
گرچه اكتناه ذات مقدس حق مقدور احدي نيست؛ ليكن هر كس به اندازه وسعت وجودي خود از سفره معرفت و شناخت آن وجود بي‌همتا بهره و توشه برمي‌گيرد و به مقدار تشنگي از درياي بي‌كرانه هستي او نوش مي‌كند.
با اين همه عارف سالك نيك مي‌داند كه حرم امن ذات، كه مقام «عنقاي مُغرب» است، نه مطاف اهل استدلال است؛ نه مجال شهود اهل بصر؛ «فانّ الحقّ بمقامه الغيبى غير معبود فانّه غير مشهود و لا معروف و المعبود لابد و ان يكون مشهودا او معروفا» (تعليقات على شرح «فصوص الحكم» و «مصباح الأنس»، ص117).
تجربه‌هاي عارفانه؛ مهم‌ترين دستاورد بشر
با توجه به آنچه گذشت مي‌توان گفت كه تجربه‌هاي عارفانه، مهم‌ترين يا يكي از بااهميت‌ترين دستاوردهاي بشر محسوب مي‌شود. يافته‌هاي اين تجربه اگرچه گفتني نبوده‌اند؛ ليكن انسانيت انسان را ساخته‌اند و از اين رو شايد بتوان گفت كه يكي از فصول مميز آدمي، همين ارتباط وي با حوزه‌اي فراتر از ماده است.
عارفان كه بانيان اين تجربه سترگ بوده‌اند، اين تجربه بي‌بديل را در قالب تنگ الفاظ آورده و با بهره‌گيري از زبان علمي رايج عصر خود آن را نگاشته‌اند و البته بعدها محي‌الدين‌ابن‌عربي با استفاده از مشاهدات عارفانه خود و نيز بهره‌گيري از تجربه‌هاي عارفانه محققان پيش از خود، علم عرفان نظري را در صورتي نظام‌مند بنيان نهاده است.
كتاب فصوص‌الحكم ابن‌عربي را بايد دائرة‌المعارف علم عرفان نظري خواند كه بسياري محققان و عارفان پس از ابن‌عربي به شرح و تبيين آن پرداخته‌اند و هريك از ايشان در شرح خود بابي نو از ابواب عرفان را گشوده‌اند.
بي‌شك نام داود بن محمود قيصري را بايد در زمره بهترين و برترين شاگردان مكتب عرفاني ابن‌عربي جاي داد. تبحر خارق‌العاده قيصري در حكمت و تسلط كم‌نظير او بر مباني انديشه ابن‌عربي موجب شد شرح وي بر فصوص‌الحكم ابن‌عربي، مبناي تحقيقات عارفان پس از وي قرار گيرد و البته اساتيد عرفان، آن را به عنوان كتابي شايسته براي تدريس بيابند.
بايد به اين نكته اعتراف كرد كه علت اصلي اين انتخاب (تبديل‌شدن به كتاب درسي) مقدمه محققانه و استادانه قيصري بر اين كتاب است. اين مقدمه به اعتقاد بسياري محققان، از بهترين و كامل‌ترين تلاش‌ها در جهت انسجام منطقي و عقلي مباحث عرفاني است. اساتيد عرفان مقدمه قيصري بر فصوص‌الحكم را كنار تمهيد القواعد ابن‌التركه و... بهترين كتاب، براي آموزش عرفان به طالبان آن، به خصوص مبتديان معرفي كرده‌اند.
يادگار گرانقدر امام راحل، آيت‌الله سيد حسن خميني نيز در سلسله دروس خود، تدريس عرفان را آغاز و از آذرماه سال 91 تا اسفندماه سال 1392 اين كتاب را براي جمعي از طلاب تدريس كرد. همزمان با تدريس كتاب، كار نگارش و تدوين اين دروس نيز، به همت يكي از شاگردان ايشان آغاز شد.
كتاب «تحرير توحيد» در حقيقت نگارش، تحقيق، و تنظيم اين درس‌ها است كه چنان كه نويسنده آن آورده، در زماني قريب به چهار سال تدوين يافته است.
كتاب افزون بر شرح و توضيح عبارات محقق قيصري، ترجمه‌اي نيكو از آن ارائه كرده و البته مباحث كتاب را با حواشي ارزشمند بسياري از محققان و اساتيد گذشته اين دانش همراه ساخته است. حواشي مرحوم استاد آقامحمدرضا قمشه‌اي، ميرزا غلامعلي شيرازي و نيز تعليقات ارزشمند امام‌خميني (ره) بر اين مقدمه، با كتاب همراه گشته و بر وزانت آن افزوده است.
«تحرير توحيد» بر سياق مقدمه محقق قيصري، بر 12 فصل سامان يافته ليكن سيد محمود صادقي كه وظيفه تقرير اين مباحث را بر عهده داشته، پيش‌گفتاري را در 3 فصل بر فصول دوازده‌گانه كتاب افزوده كه در فصل‌نخست، با عنوان «نگاهي گذرا به تحولات تاريخي عرفان نظري» به تاريخ تدوين عرفان نظري مي‌پردازد و در فصل دوم با عنوان «تاملي در فصوص‌الحكم و شروح آن» در نگاهي محققانه، شروحي كه بر كتاب فصوص نوشته شده را بررسي كرده و در ميان آن جايگاه شرح فصوص‌الحكم قيصري و مقدمه وي را آشكار ساخته است. فصل سوم اين پيش‌گفتار نيز «عرفان نظري از نگاه محقق قيصري» نام دارد كه در آن مسائل، موضوعات و مباني اين دانش را تحليل كرده است.
توجه به اين نكته لازم است كه پس از كتاب شرح مقدمه قيصري استاد فقيد، مرحوم آيت‌الله سيد جلال‌الدين آشتياني، كتابي در اين سطح نگارش نيافته و البته همين مساله بر ارزش و اعتبار، و اهميت جايگاه كتاب مزبور مي‌افزايد.
اين كتاب به تازگي و به همت انجمن علمي عرفان اسلامي در دو جلد انتشار يافته و در پي آن است كه پنجره‌اي نو روي طالبان و دانش‌پژوهان حوزه عرفان بگشايد. (ايلنا)