بازگشت به بنيادها*
نويسنده: پيتر گي
ترجمه: يدالله موقن
هنگامي كه در ماه اكتبر 1932 ارنست كاسيرر، كه در آن موقع استاد فلسفه در دانشگاه هامبورگ بود، [پشت ميز كارش] نشست تا بر تك‌نگاري جديد خود: فلسفه روشنگري پيشگفتار بنويسد، از عمر جمهوري وايمار فقط سه ماه باقي مانده بود. در سي‌ام ژانويه 1933 آدولف هيتلر دعوت شد تا حكومت تشكيل دهد و بي‌درنگ به نظام سياسي كه بر آلمان پس از جنگ [جهاني اول] حكومت مي‌كرد، حكومتي كه دورانش گاه توام با شادماني بود و گاه ناخرسندي، پاياني ناشكوهمند دهد. در آن روزها هيچ‌كس، حتي كاسيرر، آن تراژدي را [در راه] را نمي‌ديد كه نشانه ديگري از شكست انديشه روشنگري بود. رژيم نازي با تحقير خرد، شكوهمند كردن پيشداوري و پرورش قهرمان‌پرستي، چيزي كمتر از پيروزي نيروهاي خرافه‌پرست، متعصب و طالب خشونت بي‌رحمانه نبود. هر چند در نبردهاي سياسي سده بيستم انديشه هجدهم مناسب بود؛ اما كاسيرر پژوهشگري چنان وسواسي بود كه [به خود اجازه نمي‌داد] به اين موضوع بپردازد. اما امروز، پس از گذشت حدود 75 سال، كه از تكميل آناتومي انديشه روشنگري مي‌گذرد شباهت‌هاي مسائل امروز با مسائل بخشي از گذشته، كه موضوع پژوهش كاسيير بود، تقريبا آشكار به نظر مي‌رسد. البته كاسيرر كتابي در پاسخ به زمانه خود ننوشت. او در كتاب فلسفه روشنگري آن چيزي را مي‌نوشت كه به بهترين وجه به آن مجهز بود يعني تاريخ انديشه‌ها و در ميان پژوهش‌هايي كه درباره فلسفه روشنگري انجام داد مناسب‌ترين‌شان اثري بود پربار درباره روسو كه مانند كتاب فلسفه روشنگري در سال 1932 منتشر شد و پيشنهادهاي پرباري براي تحليلي گسترده‌تر ارايه مي‌داد. او، همچنان كه خود تاكيد مي‌كند، درباره روشنگري كتابي جدلي ننوشته است بلكه كوشيده تا تاليفي [از آرا و انديشه‌ها] ارايه دهد. او در پيشگفتار خود بر كتاب فلسفه روشنگري مي‌نويسد: «كشش ويژه و ارزش سيستماتيك واقعي فلسفه روشنگري در روند تحولش است و در آن نيروي فكري است كه پيش مي‌راندش و نيز در آن شور و شوقي است كه به مسائل گوناگون خود يورش مي‌برد. از اين طريق بسياري از جنبه‌هاي فلسفه روشنگري وحدت مي‌يابند؛ كه اگر تنها از ديدگاه نتايج‌شان بررسي مي‌شدند تناقضاتي حل‌ناشدني يا تركيب التقاطي محض از عناصر ناهمگون به نظر مي‌رسيدند. اگر قرار باشد معني واقعي تاريخي اين فلسفه روشن شود بايد تنش‌ها و راه‌حل‌ها، ترديدها و تصميمات، شكاكيت و يقين تزلزل‌ناپذير اين فلسفه را از يك وضعيت مركزي ديد و تفسير كرد.» (همين كتاب صفحه 46) گرچه شايد كاسيرر در اين كتاب قصد جدل [با مخالفان روشنگري] را نداشته است؛ اما اين كتابي مستدل است، مستدل براي نظر كاسيرر از انديشه روشنگري، نظري كه از همان آغاز مخالفان سرسختي در ميان متالهان و مورخان علوم عقلي داشته است كه موكدا به تحليل كاسيرر و نتايجي كه او گرفته است اعتراض كرده‌اند. اعتراض آنان اين بود كه روشنگري در موضع‌گيري‌هايش كه از طريق تعميمي ناموجه از تعداد گزاره شكل مي‌گرفت سطحي بود؛ در موضع‌گيري‌اش نسبت به گذشته غيرتاريخي و در ديدگاه‌هايش نسبت به دين و هنر خردگرا و فاقد تحليل بود. اين اتهامات [كه از سوي رمانتيك‌ها اظهار شده بودند] به دوران زندگي كاسيرر نيز سرايت كرده بود؛ اما در صفحات اين كتاب جامع، كاسيرر؛ گهگاهي با بيان جزييات موثر و تكان‌دهنده نسبت به همه اين شكاكيت‌ها معترض است؛ دشمنان روشنگري صفحاتي را خارج از متن برگزيده‌اند تا دليل بياورند كه هواداران روشنگري درباره سرشت انسان بيش از حد خوش‌بين بوده‌اند. با اين وصف خواننده دقيق‌بين كتاب فلسفه روشنگري در متن كتاب كشف خواهد كرد كه كاسيرر همه اين اتهامات را با استدلال رد كرده است. براي آنكه قدرت استدلال و سحر آن را كه مولف در نگارش كتاب فلسفه روشنگري به كار گرفته است بشناسيم بايد با عنوان كتاب آغاز كنيم. فلسفه روشنگري به منزله بخشي از مجموعه كتاب‌هايي است كه درباره تاريخ «علوم فلسفي» نوشته مي‌شدند. كاسيرر بيشتر به معناي بنيادين رشته‌هايي كه بررسي مي‌كرد علاقه‌مند بود مانند: دين، زيبايي‌شناسي، روانشناسي؛ نه زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي [شكل‌گيري‌شان]؛ به اين معني كه كاسيرر تاثير آنها را بر انديشه مسلط بر عصر روشنگري بررسي مي‌كرد. در نتيجه او به كشفيات مهمي دست مي‌يابد. در چند صفحه درخشان از كتاب كه درباره ديدگاه روشنگري از تخيل است (صفحات 463- 455) كاسيرر رويه‌اي اساسي را مي‌يابد كه معمولا آن را متعلق به رمانتيك‌ها مي‌دانستند و در چند صفحه ديگر همان قدر درخشان كتاب نشان مي‌دهد كه فلسفه تاريخ هردر كه بسيار نو و اصيل است و مدعي چندگانگي تفكر تاريخي است بر فلسفه جهان عقلش (يعني روشنگري) متكي است: «دستاورد هردر در واقع يكي از بزرگ‌ترين پيروزي‌هاي عقلي فلسفه روشنگري است.» (همين كتاب صفحه 363).
چون پژوهش كاسيرر از فلسفه روشنگري همواره به بنيادها بازمي‌گردد هيچگاه كهنه و زمان‌دار نمي‌شود. در پرتو بررسي‌هاي يكايك متفكران عصر روشنگري تفسيرهاي جديد و مشروحي ارايه شده‌اند. پژوهش‌هاي روزآمدي درباره نظرات عمومي سده هجدهم از حيات سياسي عصر انجام گرفته‌اند. اما هنگامي كه موضوع بنيادهاي ذهنيت سده هجدهم مطرح باشد كتاب فلسفه روشنگري كاسيرر هنوز هم همان اندازه معتبر است كه هشتاد سال پيش بود و خواندنش امروز همان‌قدر لذت‌بخش است كه هنگامي كه براي نخستين بار منتشر شد.
* متن حاضر مقدمه پيترگي بر چاپ 2009 فلسفه روشنگري است: پيتر گي (2015-1923) مانند كاسيرر آلماني بود كه طي حكومت نازي‌ها از آلمان مهاجرت كرد و سرانجام در ايالات متحده سكني گزيد. مقام‌هاي دانشگاهي متعددي داشت. او بيش از بيست و پنج كتاب تاليف و ترجمه كرده است. او خود را دنباله‌رو كاسيرر در شيوه تاريخ‌نگاري انديشه‌ها مي‌دانست دو جلد كتاب نيز درباره روشنگري تأليف كرده است. ( مترجم)