از فلسفه ورزي تا داوينچي فيلسوف
ابزاري براي فلسفه‌ورزي
فلسفه به يك تعريف، سر و كله زدن خردورزانه مدام با مفاهيم است و از اين حيث در كنار روش منطقي يكي از ملموس‌ترين ابزارهاي كار فلسفي مفاهيم هستند. مفاهيم فلسفي كه در قالب كلمات و واژه‌ها بيان مي‌شوند، اما اموري ساده و سرراست نيستند و هر آن كس كه اندكي با فلسفه‌ورزي يا اساسا مباحث نظري علوم انساني آشنا باشد، مي‌داند كه اتفاقا يكي از دشوارترين و پردامنه‌ترين مباحث در فلسفه همين مفاهيم فلسفي هستند؛ به عبارت روشن‌تر مفاهيم فلسفي به جهات متفاوت اموري لغزان، چندسويه و رهزن انديشه و فكر هستند كه اتخاذ موضع درباره آنها به دشواري صورت مي‌گيرد. معناي يك مفهوم در مباحث فلسفي گاه با معناي روزمره آن يا با معناي آن در زمينه‌هاي ديگر زمين تا آسمان فرق مي‌كند. مهم‌تر آن كه گاهي معناي يك مفهوم در حوزه‌هاي فلسفي متفاوت نيز متغير است، فراتر از آن گاه يك فيلسوف از يك مفهوم معاني متفاوتي را مراد مي‌كند و وقوف نداشتن به اين كاربردهاي گوناگون باعث مي‌شود كه مخاطب دچار كژفهمي و سوءتفاهم شود. در چنين مواردي است كه لزوم يك فرهنگنامه فلسفي ولو عمومي ضروري است. كتاب فرهنگنامه فلسفي نوشته ماريو بونگه كه به تازگي با ترجمه عليرضا اميرقاسمي و به همت نشر اختران منتشر شده، از اين حيث حايز اهميت است.
اين كتاب نه‌تنها ابزار باارزشي چون هر واژه‌نامه خوب ديگر در پيشبرد تحقيق و آموزش است، دو ويژگي ديگر نيز دارد: نخست همان‌گونه كه نويسنده در مقدمه واژه‌نامه به ايجاز اشاره مي‌كند، واژه‌نامه‌اي خنثي نيست، هر آينه در انتخاب مدخل‌ها و توصيف و تشريح آنها جهت دارد و با شواهد بسياري مي‌توان گفت اين جهتي جز علم نيست. افزون بر اين ارجاعات دروني مدخل‌ها به همديگر صرفا رجوع به مترادفي ديگر نيستند بلكه براي توصيف و تشريح كامل مدخل است. هر مدخل با لحاظ داشتن ارجاعات دروني اغلب مقالات كامل، منسجم و به‌روز هستند كه مي‌توانند مساله‌اي را بگشايند و اين همه واژه‌نامه را كتابي قابل خواندن مي‌سازد. دوم با توجه به قدمت فلسفه و تعدد مكاتب فلسفي طي قرون، واژگان فلسفي اغلب چند معنايي شده‌اند.
ايران بزرگ: يك اوديسه قرن بيستمي
ريچارد نلسون فراي (1920-2014 م.) شرق‌شناس و ايران‌شناس برجسته امريكايي و استاد دانشگاه هاروارد آثار متعددي درباره تاريخ و فرهنگ ايران نگاشت كه از آن ميان مي‌توان به ترجمه تاريخ بخارا، ميراث باستاني ايران، عصر زرين فرهنگ ايران، تاريخ باستاني ايران و ويراستاري جلد چهارم از كتاب تاريخ ايران كمبريج اشاره كرد. به تازگي نيز كتاب خاطرات او از سفر در ايران با عنوان اصلي «ايران بزرگ: يك اوديسه قرن بيستمي» با ترجمه شاهرخ باور و ويرايش كاظم فيروزمند به همت نشر نامك منتشر شده است.
فراي ايران‌شناس بزرگي بود و بيش از 70 سال از زندگي‌اش را صرف مطالعه و پژوهش درباره تاريخ و فرهنگ فلات ايران كرد و يكي از آخرين بازماندگان نسل ايران‌شناسان و شرق‌شناساني چون آرتور كريستين سن، آرتور پوپ، رومن گيرشمن و آلبرت امستد بود كه شرق‌شناسي را در دانشگاه‌هاي جهان بنياد گذاشتند و تاليفات بسياري درباره فرهنگ و تاريخ ايران داشتند. فراي به زبان‌هاي فارسي، عربي، روسي، آلماني، فرانسوي، پشتو، ازبك و تركي مسلط بود و با زبان‌هاي اوستايي، پهلوي و سغدي آشنايي كامل داشت. تلاش‌هاي فراي منجر به ايجاد كرسي تدريس مطالعات ايراني در دانشگاه كلميبا شد. او گذشته ماوراءالنهر را بيشتر از هركس ديگري مي‌شناخت و در منطقه از اعتبار و وجهه علمي بالايي برخوردار بود. اهميت خاطرات فراي جز آن چه گفته شد، در اين است كه او از نخستين دانشوراني بود كه پس از مرگ استالين از روسيه و جمهوري‌هاي تحت سلطه آن ديدار كرد و توانست از نزديك شاهد تحولات و تغييرات بزرگ اين ناحيه باشد و با روشنفكران روسيه و استادان شرق‌شناس اوراسيا، ايران بزرگ (ايران و افغانستان و تاجيكستان) و ديگر كشورهاي منطقه ارتباط نزديك علمي و تحقيقاتي برقرار كند.
روايتي نو از ميرزا
نهضت جنگل و قيام ميرزا كوچك‌خان جنگلي يكي از رويدادهاي مهم تاريخ معاصر ايران محسوب مي‌شود. تاكنون در خصوص اين واقعه تاريخي، كتاب‌ها و مقالات متعددي به زبان فارسي و ديگر زبان‌ها به رشته تحرير در آمده و قضاوت‌ها و برداشت‌هاي گوناگوني نيز درباره آن صورت گرفته است. كتاب تاريخچه ميرزاكوچك‌خان: روايتي نو و متفاوت از قيام جنگل نوشته سيدمحمد بحرالعلوم قزويني يكي از جديدترين آثاري است كه به تازگي به همت نشر نامك و به كوشش مهدي نورمحمدي منتشر شده است. نويسنده اين كتاب از علماي برجسته معاصر ايراني و از شاگردان آخوند خراساني است كه در سال 1314 خورشيدي و در واقعه كشف حجاب و تغيير لباس كه منجر به مخالفت عمومي و كشته شدن عده زيادي از مردم شد، به همراه چند تن از علما دستگير و دو سال و چهار ماه زنداني شد.
آيت‌الله بحرالعلوم در اين كتاب با ذكر اين نكته كه از هنگام ورود ميرزا كوچك خان به جنگل تا پايان كار او در انزلي، كسما و آبادي‌هاي اطراف انزلي حضور داشته، بر اين اعتقاد است كه اين تاريخچه را بدون دخالت دادن اغراض شخصي و بر اساس مشاهدات و شنيده‌هاي خود به رشته تحرير در آورده است. كتاب علاوه بر تاريخچه ميرزا كوچك خان دو پيوست نيز دارد. پيوست اول زندگي نامه خودنوشت آيت‌الله بحرالعلوم است كه از لحاظ مطالعات رجالي و قزوين‌شناسي بسيار اهميت دارد. پيوست دوم نيز پژوهشي بديع در خصوص تبار پدري ميرزا كوچك خان به قلم عنايت‌الله مجيدي است كه پيش از اين در فصلنامه گزارش ميراث به چاپ رسيده است.
لئوناردوي فيلسوف
لئوناردو داوينچي شايد مشهورترين نقاش دنيا باشد يا دست‌كم تابلوي معروفش موناليزا يا چنان كه مشهورتر است لبخند ژوكوند را همه مي‌شناسند. لئوناردو اما فراتر از يك نقاش، مهندس، پژوهشگر و فيلسوفي بزرگ بود كه نيروي خلاقه‌اي بي‌همتا، قريحه و ذوقي بي‌نظير و حس زيباشناختي‌اي دست‌نيافتني داشت و در روزگار ما نيز همچنان مي‌درخشد و نورافشان است. اما فراتر از آثارش، زندگي لئوناردو نيز فناناپذير و همچنان پر از معنا و ابهام است. دميتري مرشكفسكي، نويسنده نامدار روس و پرچمدار مكتب سمبوليسم در ادبيات اين كشور با استفاده از منابع عصر خوش زندگي لئوناردو را در داستاني گردآورده كه پس از صد سال هنوز هم بي‌رقيب و بي‌همتاست.
نويسنده با قلمي توانا و در قالبي پر نقش و نگار از پس و وراي اسطوره لئوناردو به شخصيت و ذات درون اين بزرگمرد مي‌پردازد و هنرمند را در مقاطع گوناگون زندگي‌اش مي‌كاود، از نوجوان تشنه علم و آموزش تا پژوهشگر پر جوش و خروش رياضيات و هنر و حكيمي كه در خفا و با وجود ممنوعيت و خطر بدن انسان را كالبدشكافي مي‌كند. نويسنده روح ناآرام و مزاج دمدمي اين پيشاهنگ و پرچمدار دنياي نو را در متن و زمينه عصر و دوراني مي‌پژوهد كه تصورات انسان از جهان و خلقت متزلزل و دگرگون شده است. كتاب رمان لئوناردو داوينچي را جواد سيد اشرف به فارسي ترجمه كرده و نشر ققنوس آن را منتشر كرده است.