در سايه تلاش براي مقاومت در برابر اقدام‌هاي يكجانبه امريكا
اروپا براي حفظ برجام مي‌جنگد
سارا معصومي
با ظهور دولت دونالد ترامپ در امريكا فرجام توافق هسته‌اي ايران با 1+5 به نگراني عمده‌اي براي همگان بدل شد. در اين ميان اروپايي‌ها كه بيشترين سهم در به نتيجه رسيدن برجام را برعهده داشتند بيش از ساير كشورها نگران اين توافق هستند. شوراي آتلانتيك قريب به 10 روز پيش ميزبان جلسه‌اي چند ساعته براي بررسي ابعاد برجام از حيث بين‌المللي و همچنين فني بود. پس از آن نشست اين شورا اقدام به انتشار چند مجموعه نوشتاري در مورد برجام كرد. در مقدمه اين مجموعه آمده است: در جهاني كه با تروريسم دست و پنجه نرم مي‌كند، تروريسمي كه از منطقه‌اي برخاسته كه با تنش تكه و پاره شده است، برنامه جامع اقدام مشترك به عنوان يك دستاورد توسل به ديپلماسي چندگانه و پيروزي براي عدم تكثير تسليحات هسته‌اي به ثبت رسيد. در يكي از اين مجموعه‌هاي نوشتاري، الي گرانمايه از تحليلگران مسائل ايران به فرجام برجام با توجه به تلاش‌هاي اروپا براي حفظ آن پرداخته است و مي‌نويسد: از زمان به نتيجه رسيدن توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5، اعضاي اتحاديه اروپا به شكل متفق‌الشكل تعهد خود به برجام را نشان داده‌اند و مسير نزديكي به ايران را هموار كرده‌اند. اين پروسه با وجود درخواست‌هاي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي انزواي ايران همچنان ادامه دارد. در حالي كه ترامپ توقف اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را با وجود غرزدن‌هايش در مورد برجام و مصيبت‌بار خواندن آن ، تمديد كرد براي اروپايي‌ها توافق هسته‌اي با ايران يك مكانيسم ديپلماتيك است كه به خوبي و با موفقيت يك نگراني امنيتي بين‌المللي را حل و فصل كرده و مانع از يك جنگ ديگر در خاورميانه شكننده شده است. اروپايي‌ها به دنبال سرمايه‌گذاري روي اين توافق هستند و در برابر درخواست‌ها براي مذاكره مجدد در مورد اين توافقنامه مقاومت كرده‌اند. توافقنامه‌اي كه رسيدن به آن سال‌ها طول كشيده است و البته كه اين روزها هم تنش ميان امريكا و اروپا به موضوعات ديگري اختصاص پيدا مي‌كند. اتحاديه اروپا به همراه فرانسه، آلمان و بريتانيا كه در جريان مذاكرات هسته‌اي حضور داشتند، به دنبال راهي براي تقويت اجراي برجام هستند. همچنين مخالفت‌هاي عمومي عليه گام‌هاي يك‌جانبه‌اي وجود دارد كه قواي مجريه يا قانونگذاري در امريكا برمي‌دارند. گام‌هايي كه مي‌تواند اهداف نهايي برجام را تحت‌الشعاع قرار دهد. با اين همه اروپايي‌ها هم مي‌دانند كه توافق هسته‌اي با چالش‌هاي سياسي و تكنيكي روبه‌رو است كه بايد به آنها پرداخته شود. همزمان اروپايي‌ها از راهكارهاي سازنده چندجانبه‌اي كه در برجام خود را نشان داد، استقبال مي‌كنند.
نزديكي اروپايي‌ها به تهران
اروپا منفعت بسياري در حفظ توافق هسته‌اي و رابطه با ايران براي برآورده كردن اهداف مشخص در حوزه عدم تكثير تسليحات و همچنين در ساير حوزه‌هاي غيرهسته‌اي دارد. رابطه ايران و اروپا در سال 2017 در جايگاه بسيار بهتري نسبت به سال 2012 كه اروپايي‌ها شديدترين تحريم‌ها و همچنين محدوديت‌هاي نفتي را عليه ايران اعمال كردند، قرار دارد. با دورنماي هشداردهنده‌اي از وضعيت خاورميانه پس از آغاز بهارعربي در سال 2011 و همچنين ظهور جريان افراط‌گرا مانند داعش، ايران به چشم اروپايي‌ها يك بازيگر منطقه‌اي باثبات و قدرتمند آمد. درحالي كه اختلاف‌ها و تفاوت‌هاي حياتي ميان تهران و پايتخت‌هاي كشورهاي اروپايي وجود دارد اما همزمان آگاهي عميقي نيز در ميان اروپايي‌ها هست دال بر اينكه اگر به دنبال حل تنش‌ها يا كنترل و محدود كردن آنها در خاورميانه هستيد نمي‌توانيد ايران را ناديده بگيريد. براي بيش از يك دهه گذشته اروپايي‌ها نقش ديپلماتيك مهمي را براي حركت دادن ايران و امريكا به سمت يك راهكار مسالمت‌آميز در مساله هسته‌اي بازي كردند. پايتخت كشورهاي اروپايي و كمپاني‌هاي اروپايي همزمان با حركت كردن در مسير ديپلماتيك، تحريم‌هاي نفتي را عليه ايران اعمال كردند كه برنامه هسته‌اي ايران را هدف قرار داد. برنامه جامع اقدام مشترك و پروسه برداشتن تحريم‌ها به ايران و اروپا فضاي بيشتري داد تا در مسيري براي عادي‌سازي رابطه قرار بگيرند. اروپايي‌ها با توجه به موضع‌گيري‌هاي معتدل دولت حسن روحاني در ايران به تعميق ارتباط‌ها با تهران هم تشويق شدند. سياست‌هاي حسن روحاني در تضاد كامل با سياست‌هاي سلف وي محمود احمدي‌نژاد بود كه سياست‌هاي منزوي كردن ايران را در جهان پيش مي‌برد و با اظهارنظرهاي خود در مورد اسراييل هم به رابطه با اروپا آسيب زد. از زمان انتخاب حسن روحاني در سال 2013 تا به امروز تقريبا تمام وزراي امور خارجه كشورهاي اروپايي سفرهاي رسمي به ايران داشتند. مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا فدريكا موگريني دو سفر رسمي به ايران داشته كه مهم‌ترين آنها در آوريل سال 2016 بود. در اين سفر وي به همراه 7 كميسيونر اروپايي به تهران رفت. پس از انتخاب مجدد حسن روحاني در 19 ماه مه نيز، فدريكا موگريني در ميان يكي از نخستين رهبراني بود كه به وي تبريك گفت. وي در پيام تبريك خود تاكيد كرد كه اتحاديه اروپا آماده است تا به اجراي كامل برجام ادامه دهد، روابط دوجانبه را توسعه داده و با ايران براي رسيدن به صلح در منطقه همكاري كند. پيام‌هاي مشابهي نيز از سوي رهبران ساير كشورها به دست دولت جديد ايران رسيد. اتحاديه اروپا و ايران گفت‌وگوهاي سطح سياسي بالايي را با هم پيش مي‌برند كه شامل مسائل متفاوتي از جمله اجراي برجام، مباحث اقتصادي و گفت‌وگوها پيرامون تنش‌هاي منطقه‌اي مي‌شود. اخيرا كميسيونر انرژي اتحاديه اروپا براي نخستين‌بار از تهران بازديد كرده و در يك فروم مشترك براي دسترسي به انرژي پايدار و تغييرات جوي با ايراني‌ها شركت كرده است. هدف از اين سفر هم توسعه همكاري‌ها در اين بخش بوده است. از زمان تسهيل تحريم‌ها تداوم صادرات نفتي ايران در ژانويه 2016، وضعيت تجاري ايران سير صعودي خود را طي كرده هرچند كه هنوز بازگشت كامل و تمام‌عياري به سال‌هاي پيش از تحريم در اين حوزه صورت نگرفته است. سطح تجاري كلي ميان ايران و اتحاديه اروپا به 79 درصد رسيده است. صادرات ايران به اتحاديه اروپا به بيش از 5 ميليارد يورو در سال رسيده و اين در حالي است كه اين رقم براي سال قبل از آن اندكي بيش از 1 ميليارد يورو بود. دولت روحاني بر نياز به بيش از 200 ميليارد دلار سرمايه‌گذاري در بخش انرژي ايران تاكيد دارد و گفته مي‌شود كه تلاش بسياري را براي جذب كمپاني‌هاي اروپايي انجام داده است. با اين همه كمپاني‌هاي اروپايي براي سرمايه‌گذاري تمام‌عيار در اقتصاد پساتحريمي ايران با چالش‌هايي روبه‌رو هستند. چالش‌هايي كه سرمايه‌گذاري و تجارت با ايران را يا بسيار هزينه‌مند يا ممنوع مي‌كنند. در گذشته اين موانع به دليل محيط اقتصاد داخلي ايران بودند. يك چالش اصلي ديگر به مساله ايجاد ارتباط مجدد ميان ايران با پايه‌هاي مالي اروپايي بازمي‌گردد. بانك‌هاي اصلي اروپايي تمايلي به فاينانس معامله‌ها با ايران ندارند و دليل آن هم همكاري و سطح تماس بالاي اين بانك‌ها با بازار امريكا است. تحريم‌هاي يكجانبه امريكا هم در سطح فدرال و هم ايالتي باقي مانده است. عادي‌سازي رابطه با ايران هم به زمان و هم به اقدام‌هاي اعتمادساز بيشتر نياز دارد. اروپايي‌ها هم در سطح قابل توجهي با امريكا در مورد سياست‌هاي ايران در سوريه هم عقيده و نگران اين سياست‌هاي ايران و همچنين فعاليت‌هاي موشكي تهران و مساله حقوق بشر در اين كشور هستند. با اين همه از زمان امضاي توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 در جولاي سال 2015 و در تضاد با سياست‌هاي امريكا، اكثر رهبران كشورهاي اروپايي در مسيري براي تعامل بيشتر و وسيع‌تر با ايران براي حل ساير اختلاف‌ها قرار گرفته‌اند.
سرمايه‌گذاري بر برجام
هلگا اشميد از طرف اتحاديه اروپا و علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي ايران كه هر دو در مذاكرات هسته‌اي حضور هم داشتند گفت‌وگوها براي يافتن راهي براي همكاري‌هاي بيشتر ايران و اروپا در چارچوب توافق هسته‌اي را آغاز كرده‌اند. در ماه مارس، اتحاديه اروپا ميزبان سميناري در بروكسل درمورد همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران بود. سمينار دوم در اين زمينه و با اين محوريت هم امسال در ايران برگزار خواهد شد. سازمان انرژي اتمي ايران كه علي اكبر صالحي رياست آن را برعهده دارد از حاميان برگزاري اين سمينار است. اين اميدواري وجود دارد كه اين سمينارها بتواند پايه‌هاي همكاري‌ها و تعامل‌هاي ايران – اتحاديه اروپا در حوزه انرژي صلح آميز هسته‌اي و همچنين افزايش انگيزه براي ايران جهت تصويب كنوانسيون امنيت هسته‌اي را موجب شود. با گذشت سه سال از اجراي تعهدات هسته‌اي ايران كه بايد مبدا آن را سال 2013 و توافقنامه موقت ژنو خواند، دولت‌هاي اروپايي به برجام به چشم يك موفقيت بزرگ نگاه مي‌كنند. با اين همه اين آگاهي در اروپا وجود دارد كه تدابيري بايد براي پاسخ دادن به نگراني‌ها در سه حوزه انديشيده شود:
بازگشت معنادار و كاربردي شبكه‌هاي بانكي و مالي
تحريم‌هاي اوليه امريكا، دردسر هميشگي
براي ايران و اروپا، پروسه بازوصل شبكه‌هاي مالي و بانكي آن طور كه بايد و شايد و مورد انتظار بود انجام نشد. پيش از آنكه ايران بتواند سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي را از اروپا به داخل جذب كند بايد دست به اصلاحاتي در حوزه مالي بزند. برخي از اين اصلاحات مربوط به برقراري استانداردهاي بانكي مطابق با درخواست‌هاي مدنظر FATF است. اصلي‌ترين و مهم‌ترين چالشي كه كمپاني‌هاي اروپايي دايما بر آن تاكيد دارند هزينه بالاي نقل و انتقال‌ها و ريسك قابل توجهي است كه با توجه به باقي ماندن تحريم‌هاي اوليه عليه ايران وجود دارد و اين كمپاني‌ها بايد با آن به گونه‌اي كنار بيايند. درحال حاضر بانك‌هاي متوسط و كوچكي در اروپا كه كمترين سطح تماس و اصطكاك با بازار امريكا را دارند كارهاي بانكي ايران را انجام مي‌دهند. براي عادي‌سازي كامل روابط بانكي ايران و اروپا، بانك‌هاي اروپايي بايد با ضريب بالايي مطمئن باشند كه برجام توسط قوه قانونگذاري يا مجريه تحت‌الشعاع قرار نمي‌گيرد. از سوي ديگر بايد توضيحات بيشتري براي شفاف‌سازي نوع و ميزان تحريم‌هاي اوليه صورت گرفته در سطوح فدرال و دولتي داده شود تا بانك‌ها و كمپاني‌هاي اروپايي با جزييات بيشتر آشنا بشوند.
جزييات مربوط به برنامه هسته‌اي ايران
برخي از مقام‌هاي اروپايي نيز همصدا با منتقدان امريكايي- البته با حجم بسيار كمتري از سر و صدا و هياهو كه در دولت ترامپ رخ داد- نگران برخي از ابعاد برنامه هسته‌اي ايران هستند. اين نگراني‌ها توسعه برنامه هسته‌اي ايران و همچنين برنامه تحقيق و توسعه اين كشور را پس از پايان دوره محدوديت اعمال شده در سايه برجام، شفافيت و نظارتي كه توسط آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اعمال مي‌شود و همچنين امنيت هسته‌اي را شامل مي‌شود.
موشك بالستيك
در حالي كه در داخل اروپا تحقيقات عمومي اندكي در مورد برنامه موشك بالستيك ايران وجود دارد، مقام‌هاي اروپايي كه در جريان حصول برجام حضور داشتند نيز با امريكا در مورد استفاده از اين موشك‌ها توسط ايران هم دغدغه بودند و آن را بيش از آنكه برنامه‌اي دفاعي بدانند برنامه‌اي تهاجمي از سوي ايران مي‌دانند. همزمان، يك درك عملي نيز در ميان اروپايي‌ها وجود دارد كه در روزگار بي‌ثباتي منطقه‌اي در خاورميانه، فروش بيشتر و بيشتر تسليحات به عربستان سعودي- كشوري كه در سايه دولت ترامپ قرارداد تسليحاتي 110 ميليارد دلاري با امريكا بسته است – ايران به احتمال بسيار زياد برنامه موشكي خود را حتي در نتيجه تحريم‌ها نيز واگذار نمي‌كند.
همچنين برآوردهايي نيز در جريان است در پاسخ به اين سوال كه برنامه موشكي ايران تا چه اندازه با پرونده هسته‌اي اين كشور درگير است. پس از تلاش‌هاي بسيار زياد اروپا و امريكا در جريان مذاكرات هسته‌اي در سال 2015، روسيه با گنجاندن محدوديت‌هايي بر برنامه موشكي ايران بر متن برجام مخالفت كرد و از همان زمان هم مرتبا تاكيد دارد كه تست‌هاي موشكي ايران هيچ گونه ارتباطي با برجام ندارد و ناقض آن نيست.
براي اروپايي‌ها، بهترين راه در تلاش‌هاي منطقه‌اي براي تشويق بازيگران اصلي موجود در خاورميانه از جمله اسراييل و عربستان سعودي براي تصويب رژيم كنترل تكنولوژي موشكي (MTCR) نهفته است. امريكا نيز بايد بازيگران منطقه‌اي را به سمت پذيرش اين مساله ببرد.
استقبال اروپا از مذاكرات مستقيم تهران- واشنگتن
همزمان دولت‌هاي اروپايي از مذاكرات مستقيم ميان تهران و واشنگتن براي شفاف‌سازي بيشتر در مورد تحريم‌هاي اوليه و همچنين تعهدات هسته‌اي ايران استقبال مي‌كنند. با اين همه به نظر نمي‌رسد كه اروپايي‌ها تن به خواسته‌هاي يكجانبه امريكا يا اعمال تغييرات در برجام بدهند. كميسيون مشترك براساس توافق هسته‌اي يك فروم عملي و كاربردي براي بحث درباره راهكارهاي موجود در برجام و حصول تصميم‌هاي مشترك است. مقام‌هاي اروپايي حاضر در برجام كه اكثريت را در كميسيون مشترك برعهده دارند مي‌توانند از ايران و امريكا بخواهند كه براي حفظ و تداوم اجراي برجام به گفت‌وگو با هم روي آورند. حاضران اروپايي در برجام احتمالا توجه بيشتري به ضميمه‌هاي قابل اتصال به برجام خواهند كرد كه توسط تمام اعضاي مذاكره‌كننده در كميسيون مشترك مورد توافق قرار بگيرد. با اين همه شك و شبهه‌هاي بسياري در مورد ميزان موفقيت اين مساله وجود دارد و دليل آن هم حجم مذاكراتي است كه ميان مذاكره‌كنندگان ايراني و امريكايي آن هم در دولت اوباما كه معتقد به كاركرد ديپلماسي بود، انجام شد. با اين همه هيچ گونه نشانه‌اي از جانب دولت ترامپ وجود ندارد مبني بر اينكه كاخ سفيد يا وزارت امور خارجه تعهد مشابهي به انجام چنين مذاكراتي با ايران داشته باشند.
همزمان نگراني‌ها در مورد برجام با شكاف‌هاي بيشتر ميان اروپا و دولت ترامپ درباره توافقنامه‌هاي چندجانبه ميان اروپا و امريكا همراه شده است. توافقنامه‌هايي نظير توافق آب و هوايي پاريس كه دولت ترامپ اخيرا اعلام كرده از آن خارج خواهد شد. در حال حاضر اين نگراني وجود دارد كه نگاه دولت جديد امريكا به ايران، كليت توافق هسته‌اي را با تهديد روبه رو كند. نگاهي كه بر ميزان خصومت با ايران در سايه سياست‌هاي برخي از اعضاي شوراي امنيت ملي امريكا مي‌افزايد.
با اين همه، از آنجا كه برجام توسط ايران اجرايي شده و با توجه به ديگر نگراني‌هاي موجود امنيتي در سطح بين‌المللي مانند جاه‌طلبي‌هاي هسته‌اي كره شمالي و بحران در سوريه، تلاش‌هاي ديپلماتيك اروپا براي تضمين امنيت برجام و توجه به ديگر اولويت‌ها در حوزه سياست خارجي ادامه پيدا خواهد كرد.