برجام و «عوامل بيروني»
كوروش احمدي
جوزپ بورل، نماينده سياست خارجي اتحاديه اروپا، روزجمعه طي توييتي از «عوامل بيروني» به عنوان عواملي كه موجب توقف مذاكرات وين شده است، اسم برد. وي گفت: «اساسا يك متن نهايي آماده و روي ميز است» و او براي غلبه بر «شرايط جاري» در تماس با اعضاي برجام است. رويترز نيز ديروز از قول چهار ديپلمات غربي نقل كرد كه «مذاكرات قبل از طرح خواسته‌هاي جديد توسط روسيه نهايي شده بود.» رويترز از يك مقام اتحاديه اروپا نيز نقل كرده است كه «ما در حال نوشتن زيرنويس‌ها هستيم و در مورد مسائلي مانند اينكه چه تحريم‌هايي را امريكا لغو كند نيز توافق شده و مذاكرات تنها در مورد چگونگي لغو آنها ادامه داشت.»
صرف‌نظر از اينكه مانع ديگري براي نيل به توافق باقي مانده يا خير، ترديد نيست كه خواست روسيه مبني بر تضمين كتبي امريكا و غرب مبني بر عدم تاثيرگذاري تحريم‌هاي جديد بر روسيه در رابطه با اوكراين بر روابط اقتصادي روسيه با ايران موجب توقف مذاكرات شده است. اين مانع جدي در حدي است كه برداشتن آن از سر راه محتاج بررسي‌ها و مذاكرات پيچيده‌اي است.
از يك‌سو روشن است كه در شرايط كنوني احياي برجام به سود منافع مسكو نيست. بازگشت نفت ايران به بازار كه موجب كاهش تنش در بازار نفت و كاهش بهاي آن خواهد شد، مي‌تواند حربه انرژي در دست مسكو عليه غرب را كند كند. فراتر از آن روشن است كه در شرايط اوج بحران اوكراين رفع يكي از دغدغه‌هاي امنيتي غرب در خاورميانه از طريق احياي برجام به سود مسكو نخواهد بود. روس‌ها اميدوارند كه تا قبل از حل بحران اوكراين غرب از مشكل با ايران فراغت نيابد.
به اين ترتيب، اكنون ايران بايد تصميم بگيرد كه آيا مي‌تواند بي‌توجه به خواست و مشكل روسيه به راه خود برود و در جهت احياي برجام با غرب به توافق برسد يا خير.
در اين رابطه، مشكل اين است كه روابط ايران با روسيه همه‌جانبه‌تر و گسترده‌تر از آن است كه تهران بتواند به راحتي در رابطه با دور زدن مانع روسي تصميم‌گيري كند. ايران در حوزه‌هاي متعددي در خاورميانه و وراي آن با روسيه شراكت دارد و اساسا تاحدي سياست خارجي ايران و از جمله وجوه مرتبت به تقابل موجود بين غرب با ايران تا حدي به سياست خارجي روسيه گره خورده است. به علاوه، مراودات اقتصادي، نظامي، تسليحاتي، امنيتي و اطلاعاتي بين ايران و روسيه به نحوي نيست كه ايران به راحتي بتواند خواسته‌هاي روسيه را به ويژه در شرايطي كه آن كشور به سختي تحت فشار است، ناديده بگيرد.
همچنين قابل توجه است كه چين نيز در اين قضيه به نحوي بي‌سروصداتر جانب روسيه را گرفته است. به گزارش رويترز، در 21 اسفند نماينده چين در مذاكرات وين نيز سخناني گفته كه مي‌تواند به معني حمايت تلويحي از موضع روسيه باشد. وي گفته است كه مذاكرات نمي‌تواند در «خلأ سياسي» انجام شود و «خواسته‌هاي همه طرف‌ها بايد مورد بررسي قرار گيرد.»
در چنين شرايطي، مي‌توان احتمال داد كه مذاكراتي بين ايران و روسيه و چين براي رسيدن به نتيجه‌اي در رابطه با مانع روسيه مورد نياز
باشد.
در شرايطي كه برخلاف رويه معمول در روابط بين كشورهاي دوست، روسيه قبل از اعلام خواسته‌اش مراتب را حتي به ايران اطلاع نداده بود و ايران به قول سخنگوي وزارت خارجه از طريق رسانه‌ها در جريان خواسته روسي قرار گرفت، معلوم نيست كه چنين مذاكراتي بتواند به سرعت به نتيجه‌اي دلخواه منجر شود و تنها سير تحولات بحران اوكراين ممكن است بتواند به رسيدن ايران و روسيه به تفاهمي براي رفع اين مانع كمك كند يا برعكس آن را پيچيده‌تر و دشوارتر كند.
درحالي كه بحران در روابط غرب و روسيه مي‌تواند بسيار بسيار طولاني شود، ايران همزمان با مذاكره با مسكو بايد در فكر يافتن راهي از مجاري برجامي براي دور زدن مانع روسي نيز باشد. طبعا بدون وجود اهرم فشاري و گزينه جايگزيني، بسيار بعيد است كه طرف روسي در اين گرفتاري بزرگي كه براي خود ايجاد كرده، بتواند اولويتي براي منافع ايران قائل شود. در اين رابطه، بايد ديد كه آيا در تحليل نهايي واقعا موافقت روسيه براي احياي برجام ضروري است يا خير.
با توجه به اينكه برجام يك ترتيبات داوطلبانه است و تصميم‌گيري در آن مقيد به قوانين سفت و سخت برآمده از عهدنامه‌اي الزام‌آور با آيين كار مكتوب و مشخص نيست، ممكن است عدم موافقت يكي از اعضاي برجام مانعي جدي بر سر راه نباشد. البته روسيه در جريان برجام 94 عهده‌دار مسووليت‌هايي مانند دريافت اورانيوم غني‌شده مازاد بر سقف مقرر در برجام و مشاركت در برنامه هسته‌اي مسالمت‌آميز ايران بود. در صورت عدم همراهي روسيه با احياي برجام در شرايط جديد، اين امكان وجود دارد كه بتوان كشور ديگري را جايگزين روسيه كرد.
مقامات ايران بايد توجه داشته باشند كه فرصت‌ها نه الزاما دوام دارند و نه قابل تكرار‌ند. فرصت‌ها براي تامين منافع ملي هميشه مي‌توانند به سرعت از دست بروند. ايران يك‌بار در تيرماه گذشته فرصت توافق را داشت. امروز نيز اگر از هر فرصتي براي نهايي كردن برجام استفاده نشود يا در جهت ايجاد چنين فرصتي تلاش نشود، معلوم نيست فردا خيلي خيلي دير نباشد.