درباره آب مجازي
مجتبي حدادي ميرنا
بحث آب مجازي را مي‌توان يكي از چالش‌هاي جديد و بسيار تاثيرگذار دانست كه اخيرا به عنوان مساله‌اي مهم در صنعت يا كشاورزي مطرح شده است و مي‌تواند در سياستگذاريهاي اصلي در بخش‌هاي مذكور نقش مهمي را ايفا كند. از آب مجازي مي‌توان به عنوان آب مصرف شده در توليد يك محصول در صنعت يا كشاورزي ياد كرد كه اولين‌بار توسط پروفسور جان آنتوني آلن، محقق بريتانيايي در دهه 1990 مطرح شد و تاكنون پژوهش‌هاي وي مورد توجه بسياري از اقتصاددانان و سياستگذاران
قرار گرفته است.
وضعيت آب مجازي در ايران؟
با وجود اينكه در كشورهاي توسعه‌يافته شاهد هستيم مفهوم آب مجازي بيش از سه دهه است مورد توجه قرار گرفته؛ دركشور ما اينطور كه به نظر مي‌رسد در برنامه ششم توسعه قرار است به اين مساله توجه شود. توجه به اين بحث در بخش كشاورزي و صنعت خواهد توانست تا حد زيادي الگوهاي توليد و مزيت‌هاي توليدي را تغيير دهد و چه بسا در توليد بعضي كالاها كه در توليد يا حتي صادرات آن بسيار فعال هستيم بعد از لحاظ كردن و احتساب مقدار آب مجازي مصرفي در توليد آن كالا متوجه عدم مزيت توليدي در آن كالا شويم.
همچنين مي‌توان اذعان داشت با توجه به اينكه بيلان سفره‌هاي زيرزميني بسياري از مناطق كشور منفي است لذا بايد از كشت محصولات پر آب جلوگيري شود يا حتي‌الامكان توليد اين محصولات با برنامه‌ريزي بيشتر و با تكنولوژي‌هايي اين امكان را فراهم آورد كه از آب كمتر در توليد اين محصولات استفاده شود. مقوله مذكور در بحث كشاورزي بسيار حائز اهميت است و قادر به تغيير الگوي كشت و حتي تغيير در الگوي صادرات و واردات در اين بخش خواهد بود. به عنوان مثال طبق آمار جهاد كشاورزي ايران با توليد بيش از 2 ميليون و 200 هزار تن هندوانه در سال و صادرات بيش از 100 هزار تن از آن به كشورهايي از قبيل عراق كويت و امارات متحده عربي و... رتبه چهارم را در توليد هندوانه در جهان دارد. طبق آمار و اخبار براي توليد هر كيلو هندوانه در كشورهايي كه از بهره‌وري در بخش كشاورزي برخوردارند، 300 ليتر آب مصرفي است كه اين آمار در توليد اين محصول در كشور ما در خوشبينانه‌ترين حالت 500 ليتر است و نشان‌دهنده عدم مزيت توليدي در اين كالا با توجه به ميزان آب مصرفي در اين محصول است حال آنكه ما شاهد صادرات اين محصول به كشورهاي ديگر نيز هستيم. همچنين بخش صنعت نيز فارغ از اين مسائل پيرامون مصرف آب نيست به عنوان مثال برخي توليدات صنعتي نظير فولاد در پروسه توليد نياز به ميزان آب مصرفي بسيار دارند كه انتقال اين صنايع به مناطقي كه منابع آب كافي دارند، طبق اصول آمايشي ضرورت دارد.
اهميت مديريت آب و توجه به مقوله
آب مجازي در كشور
از جمله مناطقي كه به صورت جدي با بحران آب روبه‌رو هستند منطقه خاورميانه است. كشور ما ايران در قلب خاورميانه قرار دارد و از اين بحران مستثني نيست. بنابراين توجه به مديريت منابع آب بايد از اهميت ويژه‌اي برخوردار باشد و در اولويت‌هاي سياستگذاريهاي كلان قرار گيرد. امنيت غذايي، حفاظت محيط زيست و منابع آبي، استفاده از آب مجازي را تشويق مي‌كند. در واقع كشورهاي كم آب با وارد كردن محصولات پر مصرف آب، اين آب را ذخيره كرده، سپس مي‌توانند آن را در فعاليت‌هاي اقتصادي به‌كار ببرند كه عايدات بيشتري نصيب آنها خواهد كرد. چنين سياستي فشار را از منابع آب اين كشورها برداشته و آب مي‌تواند به جاي اينكه در توليد منابع غذايي به كار رود، براي استفاده در خشكسالي‌ها ذخيره شود.
اين سياست كه تا به حال در برخي از كالاها عكس آن در كشور اجرا مي‌شود، مي‌تواند به عنوان يكي از راهكارهاي مقابله با كم آبي در كشور محسوب شود. بحث انتقال آب حقيقي اخيرا در بسياري از مجالس مرتبط با بحران كم آبي مطرح شده است كه نياز به هزينه‌هاي هنگفت و سنگين دارد و احداث خط لوله انتقال آب، انحراف آب از حوزه‌اي به حوزه ديگر و احداث مخازن وسدها از جمله اين هزينه‌هاي سنگين است اما با انتقال آب مجازي بدون نياز به اين هزينه‌ها مي‌توان از مزاياي انتقال استفاده كرد؛ همچنين اين تجارت خواهد توانست مشكل آب در حوزه آبخيز مشترك بين كشورها را حل كند و از تقابل نظامي كشورها جلوگيري كند. كشورهاي كم آب از جمله ايران مي‌توانند با واردات برخي از مواد غذايي، ميزان دسترسي خود را به منابع آب جهاني افزايش دهند. با توجه به بحران كم‌آبي و توزيع نامناسب آن در كشور، نيازمند مديريت منابع آب به شيوه‌هاي نوين و كارا هستيم و بايد در زمينه تنوع صادرات محصولات كشاورزي و تعيين سياست‌هاي تجارت خارجي، بيشتر به مقوله واردات آب مجازي توجه شود تا بتوان ضمن تخصيص بهينه‌تر اين نهاده توليدي، امكان استفاده از اين نهاده بسيار ويژه واستراتژيك در ساير فعاليت‌هاي پربازده در داخل و خارج بخش كشاورزي و همچنين بخش صنعت فراهم شود.
كارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه تهران