« بوم... به همين راحتي پاسخ در اختيار ما قرار گرفت!» فردريك آرِنو، فضانورد فرانسوي، اين جمله را گفت و حين توضيح تازه‌ترين داده‌هايي كه از تلسكوپ فضايي آژانس فضايي اروپا به دست آمده، به پهناي صورتش لبخند مي‌زد. تلسكوپ گايا در حال حاضر براي روشن كردن اسرار كهكشان راه شيري در حال بررسي ستارگان است. تازه‌ترين دستاورد گايا نقشه‌اي غني از كهكشان راه شيري است. بنابراين اگر بگوييم علم قرن‌ها يا هزاران سال در انتظار چنين دستاورد پرجزيياتي از كهكشان راه شيري بوده، پر بيراه نگفته‌ايم چراكه حالا انبوهي از داده‌هاي تازه و باكيفيت در دسترس منجمان قرار گرفته كه آنها را قادر به پاسخگويي به پرسش‌هاي مطرح شده در مورد كهكشان مي‌سازد.
بيش از يك ميلياردونيم ستاره
بيست‌وپنجم آوريل برابر با پنجم ارديبهشت، كنسرسيوم گايا دومين و قابل‌توجه‌ترين داده‌هايش را منتشر كرد كه در آن جاي‌گيري و درخشندگي يك ميليارد و 692 ميليون و 919 هزار و 135 ستاره را مشخص كرد. آرنو از رصدخانه پاريس درباره اين ماموريت مي‌گويد: «در اين لحظه ما اطلاعات چنداني از راه شيري نداريم. تعداد بازوهاي كهكشان‌مان را نمي‌دانيم و نمي‌دانيم ستاره‌ها كجا هستند. اما گايا اين اطلاعات را در اختيار ما قرار داد.»
انتظار مي‌رود گايا اطلاعات انبوهي در اختيار ما بگذارد. اين تلسكوپ فضايي، فهرست يك ميليارد و هفتصد ستاره را براي ما فراهم كرده است؛ اين آمار در حقيقت بيش از 10 برابر اجرام آسماني است كه تلسكوپ فضايي پيشين آژانس فضايي اروپا، «هيپاكاروس»، در اختيار اخترشناسان قرار داده بود. بنابراين گايا لحظه‌اي تاريخي در تاريخ نجوم ثبت كرد. آرنو مي‌گويد: «ناگهان نقشه گسترده‌اي از اجرامي را به دست آورديم كه با توسل به آن مي‌توانيم ميزان فاصله آنها را تخمين بزنيم و در نتيجه درخشش طبيعي آنها را دريابيم. از طريق درخشش نيز ويژگي‌هاي فيزيكي را تخمين مي‌زنيم؛ در واقع ويژگي‌هايي كه پيش از اين مي‌كوشيديم با متدهاي ديگري به دست بياوريم. » اين رصدخانه در سال 1887 براي كشيدن نقشه آسمان تلاشي گسترده و بين‌المللي را آغاز كرد. اين پروژه كه به‌شدت زمان‌بر بود، نقشه‌هاي پيچيده‌اي از ستارگان ارايه كرد اما هرگز مورد رضايت اخترشناسان نبود.
تلسكوپ يك ميليارد پيكسلي
حالا اخترشناسان تلسكوپ يك ميليارد پيكسلي گايا را در اختيار دارند؛ تلسكوپي كه در منطقه‌اي آرام در نقطه لاگرانژي در فضا بر محور خود مي‌چرخد. شانتال پانم، اخترشناسي كه براي آژانس فضايي فرانسه (CNES) كار مي‌كند و روند پيشبرد پروژه را رهبري كرد، توضيح مي‌دهد: «فاصله گايا با زمين يك‌ونيم ميليون كيلومتر است و روي محور خورشيد-زمين قرار دارد. هر 6 ساعت يك بار بر محور خود مي‌چرخد؛ حركت اين تلسكوپ به گونه‌اي است كه مي‌تواند تمامي كهكشان را مشاهده كند. بنابراين طي چند سال نقشه كاملي از آسمان ارايه مي‌كند. » او مي‌گويد: «در اين پروژه سه ابزار داريم؛ يك استرومتر كه موقعيت ستاره‌ها را مي‌سنجد؛ يك فوتومتر يا نورسنج كه براي سنجش رنگ‌ها به كار مي‌رود و يك اسپكترومتر كه اجازه مي‌دهد سرعت دور يا نزديك شدن ستارگان به نسبت به زمين را بسنجيم. »
نقشه نهايي گايا بهترين تصويري است كه تا به حال از كهكشان راه شيري در اختيار داشته‌ايم. تيمو پروستي، دانشمند پروژه گايا در ESA، تاكيد مي‌كند تصويري كه مي‌بينيم شبيه‌سازي يا برآمده از «درونيات يك هنرمند» نيست بلكه بازنمايي حقيقي محاسبه اندازه و فاصله ستارگان توسط گايا است. او مي‌گويد: «ما چه مي‌بينيم؟ ما ساختار مسطح گسترده‌اي مي‌بينيم كه راه شيري است. نقاطي تاريك در بالاي آن ديده مي‌شود كه يعني ستارگان كمتري در اين نقاط وجود دارد. اما حقيقت اين نيست و ستاره‌هاي بي‌شماري در آنجا وجود دارند اما غباري جلوي درخشش ستارگان را گرفته است و به همين دليل آنها را نمي‌بينيم. »
راه شيري چند بازو دارد؟
مطالعه اين داده‌ها به اخترشناسان چشم مسلحي داد تا بتوانند تاريكي كهكشان را مشاهده كنند؛ آنها آنچه را كه انتظارش را نداشتند، مشاهده كردند. پروستي مي‌گويد: «گمان مي‌كرديم كهكشان راه شيري همانند يك ديسك است، با ساختاري مارپيچ‌مانند كه همه‌چيز در آن خيلي زيبا در حال چرخش دور محور خود است. اما آنچه تا به حال با داده‌هاي منتشر شده گايا ديده‌ايم، ستاره‌هايي است كه كمي دورتر از خورشيد هستند، و آن‌طور كه ما پيش‌بيني مي‌كرديم حركت نمي‌كنند. آنها مضطرب هستند، چيزي كهكشان راه شيري را آشفته كرده است. هنوز نمي‌دانيم چيست. اما مي‌توانم بگويم تمركزمان را روي اين جنبه خاص كهكشان قرار خواهيم داد. »
توانايي مطالعه و بررسي تاريخ و آينده كهكشان از درون آن- از موقعيتي مناسب در درون راه شيري- نويدبخش صدها اكتشاف در حوزه‌هاي مختلف اخترشناسي است. فرانسوا ميگنارد، از رصدخانه كوت دازور و يكي از پايه‌گذاران ماموريت گايا، اميدوار است داده‌هاي تازه از يك ميليارد و هفتصد ميليون ستاره به يافتن پاسخ اين پرسش كه «حقيقتا كهكشان مارپيچي ما چند بازو دارد؟» كمك كند. او مي‌گويد: «در داده‌هاي گايا تمامي مفاهيم لازم براي مطالعه بازوهاي كهكشان از جمله حركات و فواصل آن، در اختيار ما قرار گرفته است. اما فقط پرسش اين نيست كه بازويي وجود دارد يا نه بلكه پرسش اين است كه آيا ستاره‌هاي اين بازوها متفاوت هستند؟ آنها در يك زمان شكل گرفته‌اند؟ آيا بازوها تاريخي منحصربه‌فرد دارند؟ آيا بازوها نتيجه ادغام با كهكشاني خارجي هستند؟ اينها پرسش‌هايي است كه انسان سعي در يافتن پاسخ آنها دارد و داده‌هاي گايا براي اين نوع مطالعات، بنياني است.» با داده‌هاي گايا اخترشناسي مسيري طويل را در مدتي كوتاه پيمود. يك قرن پيش بايد از زمين چشم به آسمان مي‌دوختيم اما حالا با توسل به تلسكوپ‌هاي فضايي، روز و شب آسمان را مي‌پيماييم. گايا 11 ساعت در روز براي ما اطلاعات ارسال مي‌كند و پايگاه زميني ESA زمان زيادي را صرف بررسي اين داده‌ها مي‌كند.
هيچ‌چيز ثابت نيست
اين محاسبات دقيق به ما اجازه مي‌دهد عظمت بي‌كران راه شيري را درك و نتيجه‌اي مهم از آن اتخاذ كنيم. ستاره‌هايي كه ممكن است در آسمانِ شب ساكن به نظر برسند اما در واقع ساكن نيستند. فردريك آرنو مي‌گويد: «هيچ چيز ثابت نيست، همه‌چيز در حال حركت است! زمين در هر ثانيه سي كيلومتر به دور خورشيد مي‌چرخد كه در يك ساعت مي‌شود 100 هزار كيلومتر و خود منظومه شمسي در هر ثانيه 230 كيلومتر به دور كهكشان مي‌چرخد. شگفت‌آور است و خود كهكشان ما در «خوشه كهكشاني محلي» قرار دارد و در هر ثانيه 60 كيلومتر به دور اين خوشه كهكشاني مي‌چرخد و خوشه كهكشاني محلي نيز در هر ثانيه 600 كيلومتر مي‌پيمايد كه دو ميليون كيلومتر در هر ساعت مي‌شود؛ پديده‌اي شگرف است. همه‌چيز در سير و جنب‌وجوش است!»
اين داده‌ها محتواي خام اكتشاف دهه‌ها بعد را به اخترشناسان مشتاق ارزاني داشت. در همين حين گايا به كار خود ادامه مي‌دهد و در سال‌هاي 2020 و 2022 بار ديگر داده‌هاي بيشتري در اختيار اخترشناسان قرار مي‌دهد.
Euronews. com
تيمو پروستي، دانشمند پروژه گايا در ESA مي‌گويد: «آنچه تا به حال با داده‌هاي منتشر شده گايا ديده‌ايم، ستاره‌هايي است كه كمي دورتر از خورشيد هستند، و آن‌طور كه ما پيش‌بيني مي‌كرديم حركت نمي‌كنند. آنها مضطرب هستند، چيزي كهكشان راه شيري را آشفته كرده است. هنوز نمي‌دانيم چيست.»