وزير خارجه ايران: بحث‌هاي خوبي در هند صورت گرفت ، جامعه بين‌الملل علاقه‌مند به حفاظت قدرتمنداز برجام است
سارا معصومي
سه ماه پس از سفر حسن روحاني، رييس‌جمهور به هند، محمدجواد ظريف، وزير خارجه بار ديگر راهي دهلي‌نو شد. توقف حضور ايالات متحده در توافق هسته‌اي با ايران كه در ارديبهشت ماه اتفاق افتاد محمدجواد ظريف را راهي كشورهايي كرده است كه يا مانند گروه 1+4 (چين، روسيه، بريتانيا، آلمان و فرانسه) در توافق هسته‌اي با ايران شريك هستند يا مانند هند و چين از شركاي اقتصادي جدي تهران به شمار مي‌روند. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده نه تنها از توافق هسته‌اي با تهران خارج شده بلكه تهديد به اعمال شديدترين تحريم‌هاي اقتصادي عليه تهران كرده است. مذاكرات ميان ايران و كشورهاي باقي مانده در توافق هسته‌اي ادامه دارد و حرف تهران در سه هفته گذشته از تغيير شكل تركيب تيم مقابل يك چيز است: اگر از منافع اقتصادي برجام و برداشته شدن تحريم‌هاي هسته‌اي منتفع نشويم، از توافق خارج خواهيم شد.
پس از اعلام خروج امريكا از توافق هسته‌اي محمدجواد ظريف به چين، روسيه و بروكسل رفت تا درباره برجام بدون امريكا و نحوه منتفع شدن تهران از برجام در شرايط بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا با شركاي خود در توافق هسته‌اي گفت‌وگو كند. در همان مقطع زماني نيز گفته شد كه وزير خارجه براي سفر به چين و روسيه پيش از ديدار با تروييكاي اروپايي اصرار داشته و دليل آن نيز مشخص است: ايران چه در روزهاي تحريم و چه دربرجام بدون امريكا به مشتري‌هاي شرقي خود نياز اساسي دارد. برهمين اساس برنامه‌ريزي براي سفر وزير خارجه به هند قريب به 10 روز پيش آغاز شد و گفته مي‌شود كه سفر رييس‌جمهور به چين در آينده نزديك در دستور كار است.
محمدجواد ظريف در بدو ورود به دهلي‌نو در جمع خبرنگاران ايراني درباره اهداف اين سفر گفت: هفته گذشته تصميم گرفتيم در ادامه مشورت‌هايي كه با شركاي سياسي و اقتصادي خود داريم به هند سفر كرده و با مقامات اين كشور رايزني و گفت‌وگو كنيم. در ديدار با وزير خارجه هند در ارتباط با برجام، خروج امريكا از اين توافق بين‌المللي و همچنين راه‌هاي تامين منافع اقتصادي دو كشور و گسترش تعاملات اقتصادي و تجاري بين دو كشور گفت‌وگو و رايزني مي‌كنيم. روابط دو كشور در دوران برجام گسترش پيدا كرد و ما تلاش داريم كه اين روابط را هرچه بيشتر گسترش دهيم. زمينه‌هاي خوبي براي گسترش روابط تهران و دهلي در حوزه‌هاي مختلف از جمله تجارت و حمل و نقل وجود دارد.
آنچه از سفر محمدجواد ظريف در رسانه‌هاي هندي بيشترين بازتاب را داشت مساله تصميم ناگهاني وزير خارجه براي سفر به هند آن هم در عرض 24 ساعت بود. در حالي كه به نظر مي‌رسد ايمن‌سازي توافق‌هاي اقتصادي ميان ايران و هند در سايه احتمال بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران از سوي امريكا، يكي از اصلي‌ترين دلايل سفر ناگهاني محمدجواد ظريف به دهلي‌نو باشد، كشور ميزبان از نخستين روزهاي پس از اعلام تصميم برجامي ترامپ تلاش براي حفظ توافق هسته‌اي و البته نجات دادن توافقنامه‌هاي خود با تهران را آغاز كرده است. وزارت خارجه هند در دهمين روز از ماه مه يعني دو روز پس از اعلام تصميم ترامپ در بيانيه‌اي اعلام كرد كه هند تمام اقدام‌هاي لازم براي تامين منافع ملي خود در رابطه با توافق هسته‌اي با ايران را انجام خواهد داد. سخنگوي رسمي وزارت خارجه هند نيز در اظهاراتي در همان روز تاكيد كرد كه هنوز براي نتيجه‌گيري درباره تبعات خروج امريكا از برجام زود است و دهلي صبر پيشه مي‌كند. همزمان مقام‌هاي هندي در چندهفته اخير بارها بر حق مسلم ايران براي برخورداري از انرژي صلح آميز هسته‌اي تاكيد كرده‌اند. سوشما سواراج، وزير خارجه هند نيز ساعتي پيش از ديدار با محمدجواد ظريف در دهلي‌نو در پاسخ به سوال خبرنگاران درباره تاثير تحريم‌هاي امريكا بر رابطه اقتصادي هند با ايران و ونزوئلا گفت: دهلي اعتقادي به كارآيي سياست‌هاي عكس‌العملي ندارد و اجازه ديكته شدن سياست‌ها به خود از سوي ساير كشورها را نخواهد داد. ما سياست خارجي خود را بر اساس فشارهاي وارده از ساير كشورها اتخاذ نمي‌كنيم.
هرچند كه سخنان دهلي‌نو در حمايت از برنامه هسته‌اي ايران و برجام بازتاب بسياري در رسانه‌ها داشته اما بلومبرگ در تازه‌ترين گزارش خود از رفتارهاي هند در قبال تهران و واشنگتن مي‌نويسد: دهلي‌نو با احتياط گام برمي‌دارد و در حالي كه اقدام امريكا براي خروج از برجام را مستقيما محكوم نمي‌كند اما از آن استقبال هم نمي‌كند.
ايران در دوره پسابرجام و با برداشته شدن تحريم‌ها به جايگاه پيشين خود كه سومين تامين‌كننده نفت دهلي‌نو بوده بازگشته و در حال حاضر برخي نگران تاثير بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران بر مراوده‌هاي نفتي تهران- دهلي‌نو هستند. با اين وجود يك منبع نزديك به وزارت خارجه هند همزمان با سفر ظريف به دهلي‌نو در گفت‌وگو با اكونوميك‌تايمز تاكيد كرده كه تا زماني كه اروپايي‌ها با امريكا در تحريم‌هاي ايران همراه نشوند، تحريم‌هاي امريكا به تنهايي نمي‌تواند در خريد نفت هند از ايران خللي ايجاد كند. از سوي ديگر در چندماه اخير هند براي سهولت و البته ايمن‌سازي سرمايه‌گذاري‌هاي خود در ايران اجازه سرمايه‌گذاري به روپيه در پروژه‌هاي ايران را صادر كرده است. اين مساله برخلاف رويه هميشگي هند بوده كه براساس آن سرمايه‌گذاران هندي تنها مي‌توانند با ارز خارجي در خارج از هند كار تجاري انجام دهند. همزمان با سفر ظريف به هند نيز خبرهايي منتشر شد مبني بر اينكه ايران و هند مي‌توانند براي مصون ماندن از تب تحريم‌هاي امريكا، توافقنامه پرداخت با ريال و روپيه را مجددا فعال كنند.
وزير خارجه ايران در حالي به هند سفر كرده كه ايران هنوز تصميم نهايي خود براي باقي ماندن يا نماندن در برجام را نگرفته است. تيم‌هاي كارشناسي ايران و اروپا در حال كار بر روي درخواست‌هاي ملموس اقتصادي، شروط و تضمين‌هايي هستند كه تهران پس از خروج امريكا از برجام مطالبه كرده است. باقي ماندن ايران در برجام بدون امريكا به گواه تمام كارشناسان اقتصادي و سياسي، مسيري آرام و بي‌دردسر نخواهد بود و فراز و فرودهاي آن به توانايي اروپا براي اقناع كمپاني‌ها و شركت‌هايش به باقي ماندن درايران وابسته است. در چنين شرايطي استقبال و حمايت ديگر كشورها از ادامه برجام مي‌تواند اين پيام سياسي را به 1+4 بدهد كه در مسير حفظ توافق هسته‌اي با ايران تنها نيستند و در مسير معكوس نيز عزم 1+4 براي باقي نگاه داشتن تهران در توافق مي‌تواند به ساير كشورهاي حاضر در بازار ايران اين پيام را بدهد كه راه‌هايي براي مقابله با تحريم‌هاي يك جانبه امريكا به شرط اراده سياسي و انسجام بين‌المللي وجود دارد.
دهلي بر سر دو‌راهي: تهران يا واشنگتن؟
رابطه ايران و هند در تاريخ معاصر مملو از چالش‌ها و فرصت‌ها بوده كه البته همواره چالش‌ها مانند چراغ قوه‌اي ريز و بم اين رابطه را زير ذره‌بين برده است. تا پيش از خروج امريكا از برجام و زماني كه حسن روحاني در زمستان 96 به دهلي سفر كرد سوال تمام رسانه‌هاي منطقه‌اي و البته ايراني اين بود كه اگر دونالد ترامپ در نيمه ماه مه طبق وعده‌هاي داده شده از توافق هسته‌اي با ايران خارج شود، چه سرنوشتي در انتظار همكاري‌هاي تجاري و توافقنامه‌هاي اقتصادي ايران و هند است؟
در جريان سفر روحاني به هند كه نخستين سفر رييس‌جمهور ايران به دهلي‌نو در 10 سال گذشته بود، 9 توافقنامه همكاري ميان دو كشور امضا شد. اكنون سناريو خروج امريكا از برجام، جامه عمل پوشيده و تهران و دهلي بايد براي توافق‌هاي جاري فكري بكنند. توسعه بندر چابهار از اصلي‌ترين سرمايه‌گذاري‌هاي شرقي در ايران پسابرجام به حساب مي‌آيد و يكي از كليدي‌ترين توافق‌هاي في مابين ايران و هند است. در حالي كه جرقه اصلي اين پروژه ميان ايران و هند زده شده است، ايران پس از مدتي از چين و پاكستان نيز براي حضور در آن دعوت كرد و اين دعوت با عكس‌العمل مثبت دهلي در تاريخ 15 ماه مارس مواجه شد. در اين تاريخ هند با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه ايران مختار است تا براي توسعه بندر شركاي خود را به اين پروژه دعوت كند.
از زمان خروج امريكا از توافق هسته‌اي با ايران، كشورهايي كه به اميد پايان تحريم‌هاي هسته‌اي ايران به بازار كشور بازگشته بودند با دو نگراني عمده دست و پنجه نرم مي‌كنند: آنها هم نگران فرجام سرمايه‌گذاري‌هاي خود هستند و هم نگران تجارت با امريكا چرا كه بايد از ميان اين دو يكي را انتخاب كنند. اين تنها شركت‌هاي اروپايي مانند توتال و ايرباس نيستند كه تلاش مي‌كنند از تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا بر ايران براي خود معافيت بگيرند بلكه رويه براي كمپاني‌ها و شركت‌هاي شرقي نيز بر همين منوال است.
اين نخستين‌بار نيست كه هند بر سر دو راهي ايران يا امريكا قرار مي‌گيرد. در دوره رياست‌جمهوري باراك اوباما در ايالات متحده نيز دهلي‌نو براي خريد نفت از ايران با چالش‌هاي بسياري روبه‌رو بود. در حالي كه ايران سال‌ها در ميان سه كشور اصلي تامين‌كننده نفت هند بود در ماه‌هاي پاياني دولت دهم جايگاه خود را از دست داده و به هشتمين كشور تامين‌كننده نفت مورد نياز هند تبديل شده بود. دولت وقت امريكا در آن زمان بانكي در تركيه را كه واسطه انتقال پول نفت از هند به ايران شده بود، از اين كار منع كرده بود. ايران در آن بازه زماني از دهلي‌نو خواست تا مجوز لازم براي فعاليت بانك‌هاي ايراني در هند را صادر كند تا در نتيجه اين اقدام تهران بتواند پول حاصله از فروش نفت خود به هند را وارد كشور كند اما دهلي از عهده مقاومت در برابر فشارهاي واشنگتن برنيامد و نتوانست به درخواست تهران پاسخ مثبت بدهد.
همكاري‌هاي هند با امريكا عليه ايران تنها به حوزه فروش نفت محدود نشد و دهلي در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نيز راي خود عليه تهران را به صندوق انداخت و به دستور امريكا از حجم معامله‌هاي خود در حوزه انرژي با ايران كاست. پس از برجام، هند تلاش كرد معوقه‌هاي مالي خود به ايران را تمام و كمال براساس جدول زمانبندي شده مورد تفاهم ميان تهران و دهلي پرداخت كند و با توجه به كميت و كيفيت توافقنامه‌هاي همكاري ميان دو كشور به نظر مي‌رسيد كه رابطه اقتصادي ايران- هند در مسير صعودي خود قرار گرفته است. با اين وجود سايه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي تهران از سوي واشنگتن، اين قابليت را دارد كه دهلي‌نو را دوباره بر سر دو‌راهي ايران يا امريكا قرار دهد.
يكي از گره‌هاي موجود در رابطه اقتصادي تهران و دهلي‌نو از گذشته نزديك تا به امروز تعلل هندي‌ها در سرمايه‌گذاري در پروژه فرزاد بي است و تهران تاكنون چندبار تهديد به خارج كردن هند از اين پروژه كرده و مي‌گويد كه مي‌تواند ادامه پروژه را به ديگر متقاضيان بين‌المللي واگذار كند. پس از سفر روحاني به هند در زمستان سال گذشته گفته شد كه گشايش‌هاي خوبي در بحث ادامه كار هند در پروژه فرزاد بي‌صورت گرفته است. از سوي ديگر سرمايه‌گذاري هند در چابهار نيز تا‌حدودي خروج آسان اين كشور از توافقنامه‌هاي همكاري با تهران از ترس تحريم‌هاي امريكا را سخت كرده است. درحال حاضر ايران به واسطه‌اي استراتژيك ميان هند و افغانستان در منطقه بدل شده و هند تلاش مي‌كند از مسير ايران راهي جايگزين براي رسيدن به افغانستان پيدا كند و بدين‌ترتيب فضاي رقابتي با پاكستان را از دست ندهد.
خروج امريكا از برجام و جنگ رقبا
هند در فضاي پس از خروج امريكا از توافق هسته‌اي با ايران تا كجا مي‌تواند جانب ايران و البته منافع خود از رابطه با تهران را نگاه دارد؟ ديپلمات در تحليلي در اين باره مي‌نويسد: نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در چندسال اخير موفق شده رابطه دهلي با اسراييل، ايالات متحده و عربستان سعودي را تقويت كند. سه كشوري (ايران، اسراييل را به عنوان كشور به رسميت نمي‌شناسد) كه همگي ايران را تهديد استراتژيك براي خود مي‌دانند. دهلي‌نو تلاش مي‌كند هم به رقباي استراتژيك ايران نزديك شود و هم رابطه با تهران را توسعه ببخشد كه البته در اين مسير موفق بوده و اين موفقيت نيز دستاورد اندكي نيست. با اين وجود اكنون خروج امريكا از برجام مي‌تواند معيار خوبي براي محك سياست خارجي هند و ميزان استقلال اين كشور باشد. جدا از توافقنامه‌هاي دوجانبه سنگيني كه ميان ايران و هند در روزهاي پسابرجام در جريان است و جايگاه ايران به عنوان تامين‌كننده نفت خام هند، ايران نقش حياتي براي تحقق سياست‌هاي منطقه‌اي دهلي‌نو بازي مي‌كند. بر هيچ‌كس پوشيده نيست كه هند به دنبال مهار رشد نفوذ چين در منطقه جنوب آسيا است. پاكستان و چين در چند دهه گذشته به شركاي استراتژيك براي هم بدل شده‌اند و كريدور اقتصادي مشترك چين و پاكستان نيز بر عمق اين رابطه استراتژيك افزوده است. چين با توسل به طرح‌هايي چون ابتكار جاده و كمربند به خوبي توانسته نقش خود در جنوب و آسياي مركزي را تثبيت كند و سرمايه‌گذاري‌هاي بسياري در پاكستان، سريلانكا، نپال، بنگلادش و قزاقستان داشته است. در چنين شرايطي بندر چابهار تنها مسير دسترسي هند به آسياي مركزي است و همين مساله براهميت ايران براي هند مي‌افزايد. تجربيات تاريخي مي‌گويد كه هند در پيچيدگي‌هاي منطقه‌اي نتوانسته استراتژي مستقل خود را دنبال كند با اين وجود مساله خروج امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران يك بار ديگر اين فرصت را براي هند به وجود آورده تا توانايي خود را به اثبات برساند.
در حال حاضر شرايط ميان ايران، عربستان سعودي، اسراييل و ايالات متحده به گونه‌اي پيش مي‌رود كه عملا هند نمي‌تواند همه آنها را با هم براي خود حفظ كند. با خروج امريكا از برجام، عربستان سعودي و اسراييل به تلاش‌هاي خود براي مبارزه با نفوذ ايران در منطقه افزوده‌اند و در چنين شرايطي دهلي‌نو يا بايد از سطح سرمايه‌گذاري خود در پروژه چابهار بكاهد يا ريسك عصباني كردن واشنگتن، تل آويو و رياض را به جان بخرد. نكته قابل توجه اين است كه نزديك شدن هند به رقبا و دشمنان منطقه‌اي ايران از چشم تهران دور نمانده و برخي از تحليلگران مي‌گويند كه پيشنهاد محمدجواد ظريف به پاكستان براي پيوستن به پروژه چابهار كه در جريان سفر ماه مارس وزير خارجه ايران به اسلام‌آباد صورت گرفت، پاسخ تهران به سياست‌هاي متضاد دهلي‌نو بوده است. اگر هند در ادامه مسير تسليم فشارهاي امريكا شود پاكستان مي‌تواند جاي اين كشور را براي ايران در برخي از پروژه‌ها گرفته و مانع از دسترسي دهلي به افغانستان و آسياي مركزي شود. چين نيز در صف انتظار ايستاده تا در غياب هند كمك‌هاي اقتصادي به تهران پيشنهاد دهد و حتي ايران را رسما به ابتكار كمربند و جاده وارد كند. همچنين پكن مي‌تواند جايگزين خوبي براي هند در پروژه چابهار نيز باشد. در اين پروسه بازيگر ديگري جز چين و پاكستان نيز وجود دارد كه در حال حاضر اندكي با فاصله ايستاده است: روسيه. مسكو مي‌تواند به محض اراده پكن و اسلام‌آباد براي جايگزيني دهلي‌نو در مراوده‌ها با ايران، نقش تسهيل‌كننده مسير را بازي كند. مسكو براي مبارزه با نزديك شدن بيش از اندازه دهلي‌نو- واشنگتن و يافتن راهي براي محدود‌سازي نفوذ امريكا در آسياي مركزي و افغانستان مي‌تواند نقش تقويت‌كننده اتحاد چين- پاكستان را بازي كند. توانايي هند براي مقابله با رشد نفوذ چين در منطقه و دسترسي به افغانستان و آسياي مركزي كاملا به رابطه حسنه با ايران وابسته است. در مقطع فعلي امريكا از توافق هسته‌اي با ايران خارج شده و مي‌گويد به دنبال بازگرداندن تحريم‌ها است و تمام كشورها را ملزم به رعايت تحريم‌هاي ايران مي‌داند اما با توجه به ايستادگي گروه 1+4 در برابر اقدام‌هاي يكجانبه امريكا، فضا براي مانورهاي زيركانه كشورهايي كه با تهران رابطه دارند باز است. نارندرا مودي و مسوولان ديپلماسي هند بايد با دقت گام‌هاي بعدي خود در محيط پيراموني پررقيب را سنجيده و سپس اقدام كنند. اگر هند همچنان به تعميق رابطه با ايران ادامه دهد هر لحظه اين احتمال وجود دارد كه مورد عتاب رييس‌جمهور غيرقابل پيش‌بيني امريكا قرار بگيرد و اگر از توافق با تهران عقب بنشيند بايد جاي خود را به رقباي منطقه‌اي‌اش در ايران ببخشد.
اراده قوي هند براي گسترش همكاري‌ها
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان در حاشيه ديدار با وزير امور خارجه هند در جمع خبرنگاران در خصوص دستاوردهاي اين سفر اظهار داشت: «ما از صبح امروز جلسات مختلفي در سطح معاونين وزرا در وزارتخانه‌هاي گوناگون داشتيم.» وي گفت: «در اين جلسه هم بحث‌هايي كه شد را مرور كرديم و دولت هند همان‌طور كه خانم وزير خارجه در مصاحبه امروز خود اعلام كردند تحريم‌هاي يكجانبه عليه ايران را به رسميت نمي‌شناسد و دو طرف تصميم دارند كه روابط خود را در همه حوزه‌ها گسترش دهند.» وزير امور خارجه كشورمان تصريح كرد: «بانك مركزي بحث‌هاي خوبي در حوزه نفت و ادامه همكاري‌هاي نفتي و همچنين حوزه‌هاي اكتشاف نفت و همكاري‌ها در پروژه‌هاي نفتي و همكاري براي تعاملات بازرگاني، پولي و مالي بين دو كشور داشت.» ظريف افزود: «همچنين استفاده از ارزهاي ملي و صحبت در خصوص راه‌آهن، همكاري‌هايي كه در زمينه خطوط راه‌آهن، بندر چابهار و كريدور شمال- جنوب براي همكاري‌هاي گسترده‌تر ترانزيتي ميان دو كشور را داشتيم.» وي ادامه داد: «در جلسه طولاني كه امروز بعد از ظهر با خانم وزير داشتيم تمام اين حرف‌ها مرور شد و تصميم گرفتيم كه علاوه بر توافقات صورت گرفته كميته‌هاي مشتركي هم براي همكاري‌هاي بانكي و هم همكاري‌هاي بازرگاني به خصوص توافقات تعرفه‌اي ميان دو كشور، تعرفه ترجيحي و همكاري‌هاي بانكي و نفتي كميته‌هايي تشكيل شود و روي موضوعات جديدي كه بعد از خروج امريكا از برجام، نحوه ادامه و تقويت همكاري‌ها صورت پذيرد اما اراده سياسي دو كشور و زمينه‌هاي همكاري اين دو بسيار خوب است لذا بنده بسيار از اين سفر رضايت دارم.» وزير امور خارجه تصريح كرد: «بحث‌هاي خوبي صورت گرفت و اينها نشان مي‌دهد خوشبختانه جامعه بين‌الملل علاقه‌مند به حفاظت پر قدرت از توافق هسته‌اي است.» ظريف در پايان خاطرنشان كرد: «بر اين اساس ما، شركاي تجاري و ساير اعضاي برجام نيازمند آن هستيم كه اين روش را ادامه دهيم تا اينكه بتوانيم در صورت گرفتن تضمين‌هاي لازم از طرف آنها، برجام به حيات خود ادامه دهد.»