سارا معصومي
همه‌چيز طبق برنامه‌ريزي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا پيش نمي‌رود. كمتر از يك ماه ديگر دور جديد تحريم‌هاي هسته‌اي ايران از تهديد لفظي خارج و در مرحله اجرا قرارخواهند گرفت.تيم سياسي و اقتصادي ترامپ تمام تلاش خود را براي به حداكثر رساندن تبعات بازگشت اين تحريم‌ها براي ايران به كارگرفته اما از اجماع بين‌المللي مدنظر ترامپ در اين زمينه خبري نيست. بازماندگان در برجام (چين، روسيه، فرانسه، آلمان وبريتانيا) برسرعت خود براي رسيدن به سازوكاري قانع‌كننده به منظور حفظ تهران در توافق هسته‌اي افزوده‌اند و همزمان مشتري‌هاي غيربرجامي تهران نيز تلاش مي‌كنند خريدهاي خود از ايران را به صفر نرسانند و راهكاري براي تبادل‌هاي مالي با ايران بيابند. بي‌شك اجرايي شدن تحريم‌هاي ثانويه ايران مي‌تواند اقتصاد كشور را در مسير جزر و مد قرار دهد اما آن‌طور كه از شواهد برمي‌آيد اين موج‌ها حداقل در كوتاه و ميان مدت آن اندازه سهمگين نيستند كه ايران را به پشت ميز مذاكره‌اي كه ترامپ براي تهران تدارك ديده بازگردانند. در يك سال و نيم گذشته عنان بازي تبليغاتي با برجام و فرجام آن در دست دولت امريكا بوده است. ترامپ در چندماه نخست تلاش كرد اروپا را در مقابل ايران و در كنار خود قرار دهد كه در نهايت با تماشاي اراده سياسي اعضاي غيرامريكايي برجام براي حفظ اين توافق به عبث بودن تلاش‌هايش آگاه شده و در نخستين روزهاي ماه مه رسما از اين توافق خارج شد. پس از خروج نيز عنان بازي رواني پيرامون تبعات تحريم ايران براي ساير كشورها همچنان در اختيار ترامپ باقي ماند تا اينكه اروپايي‌ها با جمع و جور كردن ايده‌هاي اقتصادي خود راه‌هايي براي فرار از تحريم‌هاي امريكا تعريف كردند. همزمان با سفر نمايندگان سياسي و اقتصادي دولت امريكا به كشورهايي كه مشتري يا شريك اقتصادي ايران به حساب مي‌آيند، اروپايي‌ها به خصوص فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پشت تريبون قرار گرفته و رسما از تلاش‌هاي اروپا در ميدان عمل براي حفظ برجام سخن گفته‌اند. به زبان ساده‌تر اگر تبليغ‌ها و فضاسازي رواني امريكا كمپاني‌ها و موسسه‌هاي بزرگ را از كار با ايران منصرف كرده همزمان تلاش‌ها و طرح‌هاي بازماندگان در برجام، توجه كمپاني‌ها و موسسه‌هاي بانكي كوچك و متوسط را به سمت ايران جلب كرده است.
نفت به ابزار طلايي براي تحريم ايران در 4دهه گذشته و در دولت‌هاي متفاوت امريكا تبديل شده و اين‌بار نيز چهل و پنجمين رييس‌جمهور امريكا به دنبال به حداقل رساندن فروش نفت ايران است تا در سايه آن به ظن خود فشارها بر تهران را به حداكثر رسانده باشد. با اين وجود خبرهايي كه در 24ساعت گذشته از بهاي نفت در بازارهاي جهاني منتشر شده نشان مي‌دهد كه برخي از مشتري‌هاي نفت ايران از جمله هند تصميم خود را گرفته‌اند و قصد ندارند خريد نفت از تهران را متوقف سازند. اين مساله نوعي اعتمادسازي در بازار به حساب مي‌آيد كه در نتيجه آن بهاي نفت مقداري كاهش را نيز تجربه كرده است.
وزير نفت هند روز دوشنبه به صراحت اعلام كرد كه دو كمپاني هندي كه خريدارهاي قابل توجهي از نفت ايران هستند سفارش‌هاي نفتي خود از ايران براي ماه نوامبر را ثبت كرده‌اند. همزمان برخي از منابع در دولت ترامپ مي‌گويند احتمالا هند يكي از چندكشور محدودي خواهد بود كه از معافيت‌هاي نفتي امريكا برخوردار مي‌شود. كارشناسان مسائل نفتي مي‌گويند معافيت هند از تحريم‌هاي نفتي ايران كه از روز 13آبان آغاز خواهد شد، مي‌تواند به مهار تورم در بهاي نفت كه جهان در چندهفته گذشته شاهد آن بوده، كمك كند. همزمان با نزديك شدن به 4 نوامبر و افزايش بهاي نفت در بازارهاي جهاني، گلايه‌هاي دونالد ترامپ از توليدكنندگان نفت كه جامه متحد امريكا را هم برتن دارند افزايش يافت.هفته گذشته بود كه رييس‌جمهور امريكا با ادبياتي تحقيرآميز سعودي‌ها را مخاطب قرار داده و آنها را براي افزايش سطح توليد نفت به منظور كاستن از بهاي جهاني و جبران كمبود نفت ايران در بازار تحت فشار قرار داد. برخي از كارشناسان اقتصادي مي‌گويند كه كاهش بهاي نفت كه جهان در 48 ساعت اخير شاهد آن بوده مي‌تواند نتيجه صادرات بيشتر نفت از سوي عربستان سعودي نيز باشد. مقام‌هاي سعودي پس از اظهارات رييس‌جمهور امريكا اعلام كردند كه در ماه‌هاي نوامبر و اكتبر ميزان صادرات نفت خود را به بالاترين سطح ممكن خواهند رساند.
برخي از مقام‌هاي هندي در چند روز اخير خبر از دريافت معافيت هند از تحريم‌هاي نفتي امريكا داده‌اند اما وزير نفت اين كشور همزمان با اعلام خبر تداوم خريد نفت اين كشور از تهران پس از 13 آبان، اعلام كرد كه دهلي‌نو هنوز نمي‌داند آيا واشنگتن چنين معافيتي را براي هند در نظر گرفته است يا خير؟ به گفته اين مقام، دهلي‌نو در حال بررسي سيستم پرداخت متفاوتي است كه از طريق آن بتواند هزينه خريد نفت از ايران را به تهران بدهد و به احتمال زياد روپيه به عنوان ارز مدنظر براي اين تبادل‌هاي مالي ميان دو كشور در نظرگرفته خواهد شد. اين اقدام هند كه اتفاقا از سوي كشورهايي چون چين، روسيه و اتحاديه اروپا هم دنبال مي‌شود، نشان‌دهنده تلاش اين كشورها براي عبور از دلار امريكا است. دلار سال‌هاست كه ارز غالب در معادلات جهاني نفت به حساب مي‌آيد.
مايك پمپئو در سفري كه قريب به يك ماه پيش به دهلي‌نو داشت اعلام كرد كه معافيت از تحريم‌ها تنها به كشورهايي داده مي‌شود كه بتوانند به واشنگتن ثابت كنند در حال كاستن از وابستگي خود به نفت ايران هستند اما به نظر مي‌رسد كه هند مسير جداگانه‌اي را براي تداوم خريد نفت از ايران انتخاب كرده و شركت‌هاي هندي در ماه اكتبر قريب به 10 ميليون بشكه از نفت ايران را خريداري كردند كه البته گفته مي‌شود اين ميزان در ماه نوامبر باز هم با كاهش روبه رو خواهد شد. در دور قبلي تحريم‌هاي امريكا عليه ايران كه در فاصله سال‌هاي 2012 تا 2015 بود ، هند به خريد نفت از ايران ادامه داد البته مي‌توان گفت كه دهلي‌نو در همان مقطع هم از ترس تحريم‌هاي فرامرزي امريكا و همچنين تحريم‌هاي سازمان ملل و اتحاديه اروپا اين خريد نفت از ايران را به حداقل رسانده بود.
4 نوامبر (13آبان) به عنوان تاريخي براي بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران در تقويم‌ها ثبت شده اما نكته اينجاست كه آغاز تحريم نفتي ايران اگر منجر به افزايش قابل توجه بهاي نفت در سطح بين‌المللي شود مي‌تواند به ضرر جمهوري‌خواهان در آستانه انتخابات ميان دوره‌اي در اوايل نوامبر تمام شود. ترامپ در حالي از كارتل‌هاي نفتي غرب آسيا مي‌خواهد بر حجم استخراج نفتي خود بيفزايند كه بسياري از كارشناسان هشدار داده‌اند كه حتي در بهترين سناريوها هم امكان جبران تمام و كمال كسري نفتي ناشي از تحريم ايران وجود نخواهد داشت.
اصلي‌ترين هدف امريكا از تحريم نفتي ايران به پاي ميز مذاكره كشاندن ايران براي رسيدن به توافقي ديگر است اما كارشناسان اعتقاد دارند كه با توجه به عدم همراهي ساير كشورها با واشنگتن در اين مسير بايد ديد در ميدان عمل چه ميزان از خريد نفت ايران كاسته خواهدشد. برخي از كارشناسان انرژي پيش‌بيني مي‌كنند كه با آغاز تحريم‌هاي ايران در 13 آبان، قريب به 500 هزار بشكه نفت از بازارهاي جهاني كاسته شود.
سي‌ان‌بي‌سي در نگاهي به سياست تحريم نفتي امريكا در برابر ايران مي‌نويسد: تحريم صادرات نفت ايران شايد ضربه‌هايي را به اقتصاد اين كشور وارد كند اما براي يافتن پاسخ اين سوال كه آيا مي‌تواند تبعات سياسي مدنظر امريكا در ايران را هم هدايت كند يا خير، بايد منتظر ماند. جان بولتون، مشاور امنيت ملي امريكا تاكنون بارها اعلام كرده كه سياست دولت ترامپ تغيير رفتار و نه تغيير رژيم ايران است با اين وجود تحميل هر تغيير جدي در داخل ايران يك چالش به حساب مي‌آيد و بايد ديد كه امريكا ابزارهاي لازم براي برنده شدن در اين چالش را در اختيار دارد يا خير. ايران تنها زماني به مذاكره مجدد با امريكا فكر خواهد كرد كه گزينه ديگري در چنته اين كشور باقي نمانده باشد. يك كارشناس مسائل اقتصاد سياسي در خاورميانه در اين باره به سي‌ان‌بي‌سي مي‌گويد: به نظر مي‌رسد كه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران تا اين لحظه تاثيرهاي قابل توجهي بر اقتصاد ايران داشته اما سوال اساسي اينجاست كه آيا واشنگتن مي‌تواند در نتيجه اين تحريم‌ها شاهد آن تغيير رفتاري در ايران باشد كه به اميد آن به ابزار تحريم روي آورد.
در اين مقطع ايراني‌ها گزينه مذاكره با امريكا را كاملا از روي ميز كنار گذاشته‌اند و به كار با متحدان خود مانند روسيه يا مشتري‌هاي كهنه‌كار خود مانند چين فكر مي‌كنند. همچنين اروپايي‌ها نيز راه‌هايي را براي كمك به باقي ماندن ايران در برجام پيشنهاد كرده‌اند و مي‌توان گفت كه در اين مقطع زماني ايراني‌ها با همه كار خواهند كرد تا فقط احتمال هرگونه كار مستقيم با امريكا را به صفر برسانند. ايران در حال حاضر دولت ترامپ را نه مذاكره‌كننده‌اي جدي و نه منصف مي‌داند لذا شانسي براي پيروزي در صورت ورود به ميدان مذاكره با امريكا براي خود قائل نيست.
محمدجواد ظريف، وزير خارجه:
درهاي مذاكره با امريكا را نبسته‌ايم
محمدجواد ظريف، وزير خارجه مي‌گويد كه عملي كردن ساز و كارهاي پيشنهاد شده از سوي اروپا براي حفظ ايران در برجام سخت است چرا كه دلار امريكا نقش فراگيري در نظام مالي بين‌الملل دارد. وزير خارجه در گفت‌وگويي كه اخيرا با خبرنگار بي‌بي‌سي انگليسي در نيويورك داشته در اين باره افزود: تصميم بسيار روشن است: آيا جامعه بين‌المللي به امريكا اجازه سلطه خواهد داد يا نه. البته امريكا در گذشته سلطه داشت، اما بر اساس مجموعه‌اي از قوانين و نه بر اساس موارد ديكته شده كه هر‌چند روز يك بار تغيير مي‌كنند. امريكا در نظام مالي بين‌المللي، نقش گسترده‌اي دارد و به چالش كشيدن آن مستلزم زمان و تلاش زياد خواهد بود؛ اما ايران لزوما نياز ندارد با كساني كه در معرض تحريم‌هاي امريكا قرار دارند، تعامل داشته باشد. شمار زيادي از شركت‌ها در عرصه فناوري‌هاي پيشرفته و مطرح، در معرض تحريم‌هايي امريكا نيستند. اگر اروپا بتواند جايگزين‌هايي بيابد، آنگاه ما تعامل با اين شركت‌ها را آغاز خواهيم كرد و اطمينان دارم به محض اينكه غول‌هاي تجاري ببينند كه حضور در ايران، منطقي است و خطري ندارد، آنها نيز همين كار را خواهند كرد.
بهتر از برجام ممكن نيست
وزير خارجه در پاسخ به سوال ديگري مبني براينكه آيا ديدار روحاني و ترامپ غيرممكن است يا خير، گفت: هيچ چيزي غيرممكن نيست. اما نتيجه ديدار احتمالي ترامپ با روحاني، فرصتي براي عكس گرفتن مقابل خبرنگاران و سندي دو صفحه‌اي خواهد بود. ما هم‌اكنون سندي 150 صفحه‌اي در اختيار داريم كه متن توافق است كه نه تنها ايران و امريكا، بلكه شش قدرت ديگر، بر سر تك تك واژه‌هاي آن مذاكره كردند. به عنوان فردي كه بر سر اين توافق مذاكره و براي مدتي طولاني درگير اين فرآيند بوده است، مي‌توانم به ترامپ اطمينان دهم كه امريكا به توافق بهتري نخواهد رسيد.
احترام و نه اعتماد، پيش‌شرط مذاكره است
ظريف در پاسخ به پرسش ديگري مبني براينكه آيا همه درهاي گفت‌وگو ميان ايران و امريكا را بسته‌ايد، گفت: نه، ما درها را نبسته‌ايم. درها باز است، مشروط بر اينكه، چنين ديداري قابل اطمينان باشد. ما بايد اطمينان يابيم كه به محض اينكه به توافق رسيديم، توافق اجرايي شود. آنچه براي گفت‌وگو ضروري است، اعتماد دوجانبه نيست و اين، پيش‌شرط مذاكره نيست، اما احترام دوجانبه پيش‌شرط گفت‌وگو است و من در مايك پمپئو هر چيزي ديدم به جز احترام دوجانبه. احترام بدين معناست كه براي خودتان و قول‌هاي‌تان احترام قائل باشيد.
ما در جنگ رواني هستيم نه اقتصادي
وزير خارجه در بخش‌هاي ديگري از اين گفت‌وگو تاكيد كرد كه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي تاكنون اثر خود را گذاشته چرا كه آثار تحريم‌ها بيش از اينكه جنبه واقعي داشته باشد، جنبه رواني دارد.وي در اين باره خاطرنشان كرد: اين، يك جنگ رواني است. جنگي كه امريكا و برخي وابستگان آن در منطقه عليه ايران راه انداخته‌اند، بيش از آنكه واقعا جنگ اقتصادي باشد، جنگ رواني است.