گروه سياستنامه
در اين متن ابتدا به تعريف عمومي عبارت «اخبار جعلي» پرداخته و سپس انواع دستكاري اطلاعات و دسته‌بندي‌هاي متاخر از آن آورده شده است. در ادامه خلاصه‌اي از موارد شيوع اخبار جعلي در كشورهاي مختلف در سال‌هاي اخير و پيامدهاي آن براي اجتماع و سياست عمومي برشمرده شده و به راهكارهاي فعالان حوزه خبر و دولت‌ها در مواجهه با اين اخبار (عموما مقابله و در مواردي انتفاع از آن) اشاره مي‌شود. اين متن براي آشنايي مقدماتي با ابعاد اين پديده مي‌تواند مفيد باشد.متن زير حاصل بخشي از كار پژوهشي چند نفر از دانش‌آموختگان علوم اجتماعي است كه به صورت اختصاصي در اختيار گروه سياستنامه روزنامه اعتماد قرار گرفته است.
فيك‌نيوز يا «اخبار جعلي» عبارتي نسبتا نوين است كه در سال‌هاي اخير در ادبيات رسانه‌اي دنيا رواج بيشتري يافته هر چند پيش از اين هم ردپاي آن در دنياي سياست ديده شده است. اينگونه اخبار كه ممكن است در انواع رسانه‌ها از رسانه‌هاي خبري سنتي گرفته تا شبكه‌هاي اجتماعي يا وب‌سايت‌هاي اخبار جعلي به چشم بخورند هيچ بنياني در واقعيت ندارند اما به عنوان حقيقت و اخبار واقعي به مخاطب عرضه مي‌شوند. اصولا اخبار جعلي واقعيت را قلب مي‌كنند و با جذابيتي كه دارند به شدت و با سرعت در ميان مردم پخش شده و نظر ميليون‌ها نفر را به خود جلب مي‌كنند. موارد كاربرد اخبار جعلي تنها به سياست محدود نشده و مي‌تواند انواع موضوعات ديگر نظير ارزش سهام و بازار بورس و حتي فوايد و معايب انواع مواد غذايي را دربرگيرد.
كلير واردل و صورت‌بندي اخبار جعلي
كلير واردل از سازمان «فرست درفت نيوز» كه رسالت خود را مبارزه با اطلاعات جعلي و غلط در دنياي آنلاين مي‌داند در فوريه ۲۰۱۷ هفت نوع از اخبار جعلي را برمي‌شمرد:
۱- هجونامه: بدون سوءنيت منتشر مي‌شود اما قابليت گمراه كردن افراد را دارد.
۲- ارتباط غلط: وقتي عنوان سرتيتر و تصاوير يك خبر با محتواي آن تطابق ندارد.
۳- محتواي غلط‌انداز: استفاده غلط‌انداز از اطلاعات و ارايه گمراه كننده اطلاعات به منظور بدنام كردن يك شخص يا سازمان.
۴- محتواي اشتباه: وقتي محتواي موثق با اطلاعات متني غلط درآميخته مي‌شود.
۵- محتواي دغل‌كارانه: وقتي منابع موثق با منابع جعلي و ساختگي درآميخته مي‌شود.
۶- محتواي دستكاري شده: وقتي اطلاعات و تصاوير موثق به منظور گمراه كردن مخاطب دستكاري مي‌شوند. مانند حذف بخشي از محتواي يك عكس به صورتي كه معناي تصوير كاملا عوض شود.
۷- محتواي ساختگي: اين محتوا به طور كامل و ۱۰۰ درصد جعلي است و به منظور گمراه كردن مخاطب و صدمه زدن ساخته شده است.
واردل در نوامبر ۲۰۱۷ اطلاق عبارت «اخبار جعلي» را براي پديده موجود در رسانه‌ها به اندازه كافي گويا ندانست و 3 عبارت جايگزين را معرفي كرد:
۱- اطلاعات ناصحيح: اطلاعات غلطي كه بدون سوءنيت منتشر شده‌اند.
۲- اطلاعات جعلي: اطلاعاتي كه با سوءنيت و با هدف آسيب رساندن ساخته و منتشر شده‌اند.
۳- اطلاعات مضر: اطلاعات موثقي كه به منظور آسيب رساندن و با سوءنيت منتشر مي‌شوند.
نمونه‌هاي پيامدهاي انتشار اخبار جعلي و روش‌هاي مقابله دولت‌ها در كشورهاي مختلف
مورد استراليا
يكي از موارد معروف در جعل خبر در استراليا در سال ۲۰۰۹ رخ داد. در اين سال نتايج گزارشي با عنوان «بررسي فريب‌خوردگي در ميان جمعيت استراليا» مبني بر اينكه «مردم سيدني ساده‌لوح‌ترين افراد كشور هستند» به صورت گسترده در وب‌سايت‌هاي خبري كشور پخش شد(با وجود آنكه در خود گزارش به تخيلي و ساختگي بودن آن اشاره شده بود). پارلمان استراليا نيز پس از اتفاقات دوران انتخابات رياست‌جمهوري امريكا در سال ۲۰۱۶ به تحقيق درباره آثار و پيامدهاي اخبار جعلي پرداخت و در چند بخش عمده استراليا آسيب‌پذيرترين افراد را نسبت به اخبار جعلي شناسايي كرد. اين هيات تحقيقاتي با نظارت بر روزنامه‌نگاري سنتي، ارزيابي وثوق تبليغات آنلاين و قانون‌گذاري در زمينه كلاهبرداري آنلاين به مبارزه با تهديد قدرت روزافزون شبكه‌هاي اجتماعي در انتشار اخبار جعلي پرداخت كه نتايج منفي براي عموم دربردارد.
مورد اتريش
سياستمداران اتريشي با پيامدهاي شيوع اخبار جعلي روي شبكه‌هاي اجتماعي در انتخابات رياست‌جمهوري سال ۲۰۱۶ در اين كشور دست و پنجه نرم كردند. در دسامبر ۲۰۱۶ دادگاهي در اتريش با تعيين دستورالعملي براي فيس‌بوك اروپا آن را ملزم به مسدود كردن پست‌هاي منفي درباره اوا گلاشينگ پيشچك، دبيركل حزب سبز اتريش كرد. مشخص شد يك پروفايل جعلي اين اخبار را پست مي‌كرده و القاب ناشايست به سياستمداران اتريشي نسبت مي‌داده است.
مورد برزيل
بعد از انتخاب دوباره ديلما روسوف در سال ۲۰۱۴ و متعاقبا استيضاح وي در آگوست ۲۰۱۶ برزيل به شدت با آثار اخبار جعلي مواجه شد. بي‌بي‌سي برزيل در آوريل ۲۰۱۶ گزارش كرد كه در هفته‌هاي منتهي به يكي از راي‌گيري‌ها براي استيضاح روسوف 3 مقاله از 5 مقاله‌اي كه بيشترين تعداد بازنشر را در فيس‌بوك برزيل داشته‌اند جعلي بوده‌اند. در سال ۲۰۱۵ اولين وب‌سايت راستي‌آزمايي در برزيل پايه‌گذاري شد.
مورد كانادا
در ژانويه ۲۰۱۷ كمپين رهبري محافظه‌كار اعتراف كرد عليه جاستين ترودو اخبار جعلي پخش كرده ازجمله اينكه ترودو از حماس حمايت مالي مي‌كند. مدير كمپين مدعي شد اين اخبار را به منظور برانگيختن واكنش‌هاي منفي پخش كرده تا به اين ترتيب افرادي كه «محافظ‌كار واقعي» نيستند را شناسايي كند.
مورد جمهوري چك
اين كشور محل انتشار نشريات اخبار جعلي متعددي است كه تعداد زيادي از آنها اخبار به زبان‌هاي چك و انگليسي كه اصالتا در منابع روسي منتشر مي‌شوند را بازنشر مي‌كنند. رييس‌جمهور چك ميلوش زيمان به حمايت از رسانه‌هاي منتشر كننده اخبار جعلي متهم شده است.«مركز مبارزه عليه تروريسم و تهديدات نوين» واحدي در وزارت كشور جمهوري چك است كه اصولا به مقابله با اطلاعات غلط، اخبار جعلي، كلاهبرداري و پروپاگانداي خارجي(به طور مشخص روسيه) مي‌پردازد. رييس‌جمهور چك با انتقاد از اين واحد معتقد است:«ما به سانسور و پليس افكار نيازي نداريم. تا وقتي مي‌خواهيم در يك جامعه آزاد و دموكراتيك زندگي كنيم به سازماني جديد براي رسانه‌ها و اطلاعات نياز نداريم».
مورد چين
اخبار جعلي انتخابات ۲۰۱۶ ايالات متحده به چين هم راه يافت. مقاله‌هاي محبوب در امريكا به چيني ترجمه شده و در سطح كشور منتشر مي‌شدند. دولت چين با استدلال مقابله با مشكل روزافزون اخبار جعلي به سانسور هر چه بيشتر اينترنت پرداخت. انتخابات ۲۰۱۶ ايالات متحده به ابزاري در دست دولت چين بدل شد تا هر چه بيشتر به دموكراسي غربي و آزادي مطبوعات بتازد. رهبران تايوان, ارتش سايبري چين را متهم كردند با انتشار اخبار جعلي در شبكه‌هاي اجتماعي درصدد حمايت از كانديدايي در انتخابات ۲۰۱۸ تايوان هستند كه به پكن نزديك‌تر است.
مورد فرانسه
طي سال‌هاي ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ فرانسه با گسترش محبوبيت وب‌سايت‌هاي خبري راست افراطي مواجه شد كه با پخش اطلاعات خدشه‌دار, اسباب بدبيني نسبت به رسانه‌هاي جريان اصلي را در ميان مردم فراهم آوردند. همچنين در سال ۲۰۱۶ فرانسه با رسوايي وب‌سايت‌هاي جعلي مواجه شد كه درباره سقط جنين اطلاعات غلط ارايه مي‌كردند. مجلس سفلاي فرانسه راي به مسدودسازي اين وب‌سايت‌هاي جعلي داد. وزير زنان فرانسه در گزارشش به مجلس اعلام كرد با وجود اينكه اين وب‌سايت‌ها بي‌طرف و خنثي به نظر مي‌رسند اما در واقعيت در تلاش براي ارايه اطلاعات غلط به زنانند.
در انتخابات رياست‌جمهوري فرانسه در سال ۲۰۱۷ از هر 4 لينك به اشتراك گذاشته شده در شبكه‌هاي اجتماعي يك لينك از منابعي است كه فعالانه روايت رسانه‌هاي رسمي را به چالش مي‌كشند. شركت فيس‌بوك ۳۰۰۰۰ حساب كاربري در فرانسه كه در رابطه با اطلاعات سياسي جعلي فعاليت مي‌كردند را مسدود كرد. در آن سال و پيش از راي‌گيري, ايميل‌هاي شخصي و كاري, قراردادها و اسناد مالي ماكرون روي يك وب‌سايت اشتراك فايل پخش شد. اين اسناد در شبكه‌هاي اجتماعي با مدارك جعلي مخلوط شدند تا بر افكار عمومي تاثير گذاشته و روند انتخابات را منحرف كنند.
مورد هندوستان
انتشار اخبار جعلي در هندوستان منجر به وقوع برخوردهاي خشونت‌آميز ميان كاست‌ها و مذاهب شده و سياست‌هاي عمومي را از خود متاثر كرده است. اين اخبار در مواردي از طريق اپليكيشن پيام‌رسان واتس‌آپ منتشر مي‌شوند كه ماهانه بيش از ۲۰۰ ميليون كاربر فعال در هندوستان دارد. در نوامبر ۲۰۱۶ وقتي هندوستان اسكناس‌هاي جديد ۲۰۰۰ روپيه‌اي را منتشر كرد, شايعه‌اي در واتس‌آپ به سرعت دست به دست شد كه در اسكناس‌هاي جديد از تكنولوژي جاسوسي استفاده شده و مي‌توان اسكناس‌ها را از ۱۲۰ متر زير سطح زمين رديابي كرد. پيش از تكذيب اين خبر توسط وزير اقتصاد هند, اين خبر به نشريات خبري جريان اصلي نيز راه يافته بود. در ماه مه ۲۰۱۷ وقتي شايعه كودك‌دزدي در يك روستا روي واتس‌آپ دست به دست شد, مردم محلي 7 نفر را به دار آويختند.
مورد پاكستان
بعد از انتشار خبر جعلي مبني بر اينكه وزير دفاع اسراييل گفته:«اگر پاكستان ارتشش را به سوريه بفرستد, ما اين كشور را با حمله اتمي نابود مي‌كنيم» وزير دفاع پاكستان در توييتر اسراييل را به حمله اتمي تهديد كرد.
مورد عربستان
در آگوست ۲۰۱۸ شبكه دولتي العربيه اخبار جعلي درباره كانادا منتشر كرد كه مطابق با آن كانادا بدترين كشور براي زنان است, نرخ خودكشي در بالاترين ميزان خود قرار دارد و دولت كانادا با مردم بومي خود همان‌گونه رفتار مي‌كند كه دولت ميانمار با مسلمانان روهينگا. در اكتبر ۲۰۱۸ توييتر تعدادي از حساب‌هاي كاربري را كه توسط ربات فعاليت مي‌كردند به جرم پراكندن اخبار جعلي در حمايت از روايت عربستان از ماجراي ناپديد شدن جمال خاشقجي مسدود كرد. از سوي ديگر هم دادستاني عربستان اعلام كرد، انتشار اخبار جعلي و شايعه‌سازي(مبني بر دست داشتن دولت عربستان در ناپديد شدن خاشقجي) كه نظم عمومي يا امنيت ملي را بر هم بريزد و ارسال و بازنشر اين اخبار در شبكه‌هاي اجتماعي با مجازات ۵ سال حبس و پرداخت ۳ ميليون ريال عربستان مواجه خواهد شد.
مورد آفريقاي جنوبي
رسانه‌هاي متعددي در آفريقاي جنوبي از گسترش اخبار جعلي با هدف بي‌اعتماد ساختن افكار عمومي نسبت به رسانه‌ها از اعتبار انداختن رقباي سياسي و منحرف كردن افكار از فساد گسترده گزارش مي‌دهند.
مورد سوئد
سرويس امنيت سوئد در گزارشي در سال ۲۰۱۵ به نقش پروپاگانداي روسيه در سوئد با هدف افزايش حمايت از روسيه و شعله‌ور كردن منازعات اجتماعي اشاره مي‌كند. وزارت دفاع سوئد در سال ۲۰۱۶ الگويي را معرفي كرد كه طي آن ديدگاه‌هاي منتقد سياست‌هاي سوئد به مراتب بيشتر در رسانه‌ها دست به دست مي‌شدند. خبرگزاري لوكال از اين تاكتيك‌ها به عنوان نوعي جنگ رواني ياد مي‌كند.
مورد ايالات متحده امريكا
در پي اتفاقات انتخابات رياست‌جمهوري سال ۲۰۱۶ در امريكا «اخبار جعلي» به موضوعي جهاني بدل شد. يكي از استادان دانشگاه آكسفورد با بررسي ترافيك اينترنتي ايالات متحده پيش از انتخابات متوجه شد حدود نيمي از اخبار توييتر كه ايالت ميشيگان را هدف قرار داده بودند, جعلي و ساختگي بودند. در 3 ماه آخر پيش از انتخابات از ميان ۲۰ خبر جعلي مربوط به انتخابات روي فيس‌بوك كه بيشترين بازنشر را داشته‌اند ۱۷ مورد ضد كلينتون يا حامي ترامپ بوده‌اند. كاربران فيس‌بوك اين اخبار را بسيار بيشتر از اخبار منابع موثق بازنشر كرده بودند.سازمان‌هاي دولتي در ايالات متحده و اروپا براي مقابله با اخبار جعلي به دنبال وضع مقررات گوناگوني رفتند تا جلوي اشاعه اين اخبار به خصوص وقتي از طرف يك دولت متخاصم خارجي حمايت مي‌شود را بگيرند. غول‌هاي تكنولوژي نظير فيس‌بوك و گوگل شروع به ارايه ابزارهاي مختلف براي مقابله با اين پديده جهاني كردند. همچنين وب‌سايت‌هاي مختلف به منظور سهولت راستي‌آزمايي اخبار از طرف سازمان‌هاي حافظ آزادي بيان و بنگاه‌هاي مردم‌نهاد در ايالات متحده و ديگر كشورهاي جهان پايه‌گذاري شده‌اند كه رسالت خود را مبارزه با شيوع آثار مخرب اخبار جعلي در فضاي رسانه‌اي قرار داده‌اند.
اخبار جعلي واقعيت را قلب مي‌كنند و با جذابيتي كه دارند به شدت و با سرعت در ميان مردم پخش شده و نظر ميليون‌ها نفر را به خود جلب مي‌كنند.
موارد كاربرد اخبار جعلي تنها به سياست محدود نشده و مي‌تواند انواع موضوعات ديگر نظير ارزش سهام و بازار بورس و حتي فوايد و معايب انواع مواد غذايي را دربر گيرد.
پارلمان استراليا نيز پس از اتفاقات دوران انتخابات رياست‌جمهوري امريكا در سال ۲۰۱۶ به تحقيق درباره آثار و پيامدهاي اخبار جعلي پرداخت و در چند بخش عمده استراليا آسيب‌پذيرترين افراد را نسبت به اخبار جعلي شناسايي كرد.
در پي اتفاقات انتخابات رياست‌جمهوري سال ۲۰۱۶ در امريكا «اخبار جعلي» به موضوعي جهاني بدل شد. يكي از استادان دانشگاه آكسفورد با بررسي ترافيك اينترنتي ايالات متحده پيش از انتخابات متوجه شد، حدود نيمي از اخبار توييتر كه ايالت ميشيگان را هدف قرار داده بودند, جعلي و ساختگي بودند.