خاشقجي اولين و آخرين قرباني بلندپروازي‌هاي محمد بن سلمان است؟
نوشته: كاترين زوپف، كارشناس خاورميانه
ترجمه: صابر مقدمي
در نوامبر سال 2015 براي يك پوشش خبري چند هفته‌اي به جده عربستان سعودي رفته بودم. كمتر از دو سال از آخرين سفرم به اين كشور و درست 10 ماه از انتخاب سلمان به عنوان پادشاه عربستان مي‌گذشت. فضاي بدبيني و نوميدي شديدي در بين فعالان سياسي و روشنفكران عربستاني حكمفرما بود. در آخرين شب اقامتم در جده دوستم فهد الفهد، يك مشاور بازاريابي و فعال حقوق بشر مرا به يك گردش برد كه به گفته او مي‌توانست كمك شاياني به درك فضاي جديد عربستان كند.
ما به سمت مسجد جفالي كه احكام گردن زدن محكومين در ملاء عام مقابل آن اجرا مي‌شود حركت كرديم. اوايل آن سال محكوميت شلاق رايف بداوي يك فعال سياسي ديگر سعودي در برابر ديدگان هزاران تماشاگران اجرا شد. بعد از آن از دل كوير رانديم و به دهكده داهبان؛ جايي كه حكومت در حال ساخت يك زندان بزرگ جديد بود رفتيم. به گفته دوستم فهد هدف از بناي اين زندان كمك به اسكان جمعيت رو به رشد محكومين در چارچوب قوانين ضد تروريست عربستان سعودي بود. به گفته فهد در دوران صدارت سلمان از اين قوانين به‌طور گسترده براي سركوب و زنداني كردن دگرانديشان مدني استفاده مي‌شود.
فهد مي‌گفت: هر بار كه زنگ در خانه‌ام به صدا در مي‌آيد فكر مي‌كنم مامورين براي دستگيري‌ام آمده‌اند.
زندان مركزي داهبان چند هفته بعد از اتمام ماموريتم افتتاح شد و بسياري از زندانيان مشهور و شناخته‌شده پادشاهي عربستان نظير بداوي و وكيل سابقش وليد ابوالخير به اين زندان منتقل شدند. چهار ماه بعد از آن، نوبت دستگيري وحشيانه فهد رسيد و او نيز به داهبان منتقل شد. او اكنون در حال سپري كردن دوره مجازات زندان پنج ساله خود به جرم اظهارنظر خصمانه عليه دولت از طريق توييتر است. علاوه بر اين او به 10 سال ممنوعيت خروج از عربستان و ممنوعيت مادام العمر از فعاليت روزنامه‌نگاري محكوم شده كه بعد از اتمام دوره مجازاتش شروع خواهد شد. قتل جمال خاشقجي در كنسولگري عربستان سعودي در استانبول در دوم اكتبر 2018 موجب تشديد توجه جهاني به وليعهد قدرتمند و فرمانرواي مستبد روز عربستان سعودي يعني محمد بن سلمان و اقدامات گسترده او شد. اما با وجود تداوم موج اعتراضات گسترده نسبت به سرنوشت خاشقجي، آنچنان كه بايد و شايد به برخورد شديد محمد بن سلمان با دگرانديشان سعودي كه اغلب امكاناتي براي زندگي در تبعيد ندارند و به صورت فله‌اي در زندان بن سلمان گرفتار شده‌اند توجهي نشده است. بر اساس گزارش سازمان زندانيان سياسي كه يك گروه سعودي براي پيگيري وضعيت زندانيان سياسي در عربستان سعودي است بيش از 2600 دگرانديش سعودي شامل دانشمندان سرشناس و مشهور، نويسندگان، وكلا و مبارزين حقوق اجتماعي زنان هم‌اكنون در زندان‌هاي عربستان سعودي محبوسند. اغلب اين چهره‌هاي سرشناس در چارچوب قانون پادشاهي مبارزه با تروريسم به زندان افتاده‌اند. آنان به خاطر جرم‌هاي غيرخشونت‌آميز مانند انتقاد از دادگاه پادشاهي و تمسخر مقامات مذهبي وهابي در حال سپري كردن مدت محكوميت زندان‌شان هستند. تعداد انگشت‌شماري از اين زندانيان مانند خاشقجي در پايتخت كشورهاي غربي شناخته شده‌اند اما داستان محكوميت آنان اهميت كمتري نسبت به خاشقجي ندارد.
رفتار پادشاهان سعودي نسبت به مخالفين هميشه چنين نبوده است. اگر نگاهي به سلسله پادشاهان سعودي بيندازيم با تعدادي از پادشاهان مستبد روبرو مي‌شويم. درجه و ميزان تحمل مخالفان توسط پادشاهان سعودي بسته به خلق و خوي استبدادي پادشاه و فشارهاي وارده بر آنها در دوران زمامداري‌شان ممكن است متفاوت باشد.
هر چند پادشاه عبدالله سلف پادشاه سلمان اغلب مورد انتقاد گروه‌هاي حقوق بشر غربي قرار داشت اما محافظه‌‌كاران جامعه عربستان نيز او را محكوم مي‌كردند كه به بحث عمومي اصلاحات دامن مي‌زند. در سال 2003 پادشاه عبدالله كه هنوز وليعهد عربستان بود گردهمايي‌هايي متشكل از نمايندگان بخش‌هاي مختلف جامعه سعودي جهت بررسي و تبادل نظر در زمينه مشكلات پادشاهي عربستان ترتيب مي‌داد. بعد از آنكه عبدالله در سال 2005 به سلطنت رسيد به صدها هزار جوان سعودي براي تحصيل در دانشگاه‌هاي اروپا و امريكاي شمالي بورسيه تحصيلي داد. تا سال 2010 شهروندان عربستان سعودي از نظر ميزان استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي مانند توييتر و فيس‌بوك براي اجراي كمپين‌هاي طرفداري از حقوق بشر و زنان جايگاه رفيعي به خود اختصاص داده بودند. اما دومينوي سقوط رهبران عرب در برابر خيزش‌هاي بهار عربي به پادشاه پير و مشاورانش هشدار داد كه اگر در رفتارهاي‌شان تجديدنظر نكنند عواقب شديدي در انتظار آنان است. بر اين اساس دولت سعودي كوشيد با صرف ميلياردها ريال جهت اسكان عمومي و افزايش حقوق كاركنان، صداي اعتراض مخالفان حكومت را بخواباند. علاوه بر اين تعدادي از مشهورترين فعالان اجتماعي نظير محمد فهد القحطاني، عبدالله الحميد و محمد صالح البجادي، اعضاي موسس انجمن حقوق سياسي و مدني عربستان سعودي را كه سرسختانه از همراهي حكومت سر باز مي‌زدند دستگير كردند و به زندان منتقل شدند. بعد از به قدرت رسيدن سلمان بن عبدالعزيز در ژانويه 2015 آهنگ دستگيري‌ها سرعت بيشتري گرفت. تعداد احكام اعدام به بالاترين سطح دو دهه اخير رسيد. بعد از اعلام برنامه چشم‌انداز سال 2030 توسط وليعهد كه با هدف متنوع‌سازي اقتصاد سعودي در آوريل سال 2016 انجام مي‌‌شد فشار بر مردم براي حمايت از مباحث مطروحه در اين برنامه شدت و حدت بيشتري يافت. سركوب فعالان سياسي و اجتماعي حتي شديدتر و شديدتر شد و فقط شهروندان عربستاني مخالف با بن سلمان نبودند كه دستگير و بازداشت مي‌شدند: وليعهد در حال اجراي يك سياست مبارزه با فساد بود اما بطور همزمان به دستگيري نويسندگاني نظير فهد كه به‌طور رسمي از او انتقاد مي‌كرد، پرداخت. از همان لحظاتي كه دولت حق رانندگي زنان را به رسميت شناخت فعالان زن كمپين حق رانندگي زنان نظير لجين الهذلول و ايمن النفجان دستگير و زنداني شدند. چند ماه قبل عفو بين‌الملل گزارش‌هايي مبني بر بدرفتاري و شكنجه آنان ارايه كرد. طي 18 ماهي كه از وارث تخت و تاج شدن محمد بن سلمان مي‌گذرد پيام‌هايي كه او به شهروندان سعودي مخابره كرده بسيار صريح و آشكار است: عزم وليعهد براي كنترل تمام امور چنان خدشه‌ناپذير و جدي است كه نه تنها به سركوب وحشيانه دگرانديشان بلكه موافقانش نيز اقدام خواهد كرد تا جرات آن را نداشته باشند كه به بيان نظرات خود در ميان مردم بپردازند. پيام او به خارجيان نيز روشن و آشكار است: بن سلمان تنها اميد و منجي عربستان سعوديست… اراده او براي القاي شكستن تمام موانع در آينده خدشه‌ناپذير است. تمام آن روايت‌ها اكنون باد هوا شده است. قتل خاشقجي يكي از منتقدان ميانه‌رو پادشاهي سعودي نيات پنهان محمد بن سلمان و دولتش را در خصوص عدم مسامحه نسبت به مخالفين بر همگان آشكار ساخته است. اما هزاران زنداني سياسي نيز بايد بخشي از گفت‌وگو باشند؛ حتي اگر آنان مانند خاشقجي ستون نويس روزنامه‌هاي غربي يا مهمان مشهور مهماني شام واشنگتن و لندن نباشند. هر چند محمد بن سلمان ممكن است به خاطر خلق و خوي استبدادي‌اش متوجه آن نشود اما تلاش او براي معرفي كردن خود به عنوان تنها صداي پيشرفت عربستان ممكن تلاش‌هاي او براي ايجاد اصلاحات در جامعه عربستان را به خطر بيندازد. او با آزادسازي زندانيان سياسي و برداشتن محدوديت‌هاي ايجاد شده بر سر راه آزادي انديشه نه تنها باعث ايجاد حسن نيت و خواباندن تلاش‌هاي جهاني براي مجازات عربستان سعودي خواهد شد بلكه باعث بازبيني جنبه‌هاي انساني و داخلي پايه‌هاي حكومت خويش مي‌شود و بدين‌ترتيب شانس تحقق اصلاحات اجتماعي و اقتصادي مورد علاقه خود را بالا خواهد برد. دوست من فهد و ساير همكاران دگرانديشش مانند خاشقجي همگي ميهن‌پرست بوده و هيچ دغدغه‌اي غير از به كار بستن توان و انرژي براي پيشرفت و آباداني كشورشان ندارند.
منبع: نيويورك تايمز