هواپيماي تهران-ياسوج در تاريخ ۲۹ بهمن سال ۱۳۹۶، در منطقه پازن پير دنا سقوط كرد و هر ۶۶ مسافر آن جان باختند. زنده‌ياد محمدهادي فهيمي‌هنزايي، يكي از مسافران اين پرواز بود كه نامش با عشق به طبيعت و بيش از همه تعهد نسبت به حفاظت از حيات‌وحش گره خورده است. در بهار سال ۱۳۹۶، هادي فهيمي به همراه جمعي از محققان شناخته شده، عازم يك سفر تحقيقاتي ۱۰ روزه به بيابان لوت شد. هدف از اين سفر شناسايي گونه‌هاي جانوري و گياهي و مهم‌تر از آن كشف معماي حيات در سرزميني به ظاهر خشك و بي‌آب و علف بود كه عنوان تنها اثر طبيعي ملي ثبت شده ايران در يونسكو را هم به خود اختصاص داده است.
كارشناسان معتقدند كه در بخش داخلي بيابان لوت، شرايط به شكلي است كه هيچ گياهي يافت نمي‌شود. اما ماجراجويان و محققاني كه به لوت سفر كرده‌اند، تنوع جانوري خارق‌العاده‌اي را در آن رصد كرده‌اند كه اين تنوع شامل حشرات، عنكبوت‌ها، خزندگان و حتي روباه‌هاي صحرايي مي‌شود.
اكنون پس از گذشت يك سال از سفر كارشناسان به بيابان لوت، عليرضا زماني نويسنده نخستين كتاب راهنماي ميداني عنكبوتيان در خاورميانه، اولين گزارش از عنكبوت‌هاي كوير لوت را در ژورنال علمي Acta Arachnologica منتشر كرده و در اين مقاله يكي از گونه‌هاي جديد را به ياد و احترام دوستش، زنده‌ياد هادي فهيمي Oecobius fahimii نامگذاري كرده است.
اهميت اين كشف جديد
در ظرف سال‌هاي اخير، عنكبوت‌هاي ايران با دقت بيشتري مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته‌اند به‌طوري كه تعداد عنكبوت‌هايي كه در ايران شناسايي شده، از ۱۴۱ گونه در سال ۲۰۰۱ ميلادي به بيش از ۷۰۰ گونه در سال ۲۰۱۸ رسيده است. تعداد عنكبوت‌هاي شناسايي شده در ايران، رشد قابل ملاحظه‌اي داشته اما واقعيت اين است كه بسياري از زيستگاه‌ها و قلمروهاي اين سرزمين هنوز به درستي مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. كوهستان‌هاي پرت و دورافتاده و محدوده‌هاي بياباني وسيع از جمله شاخص‌ترين مناطقي هستند كه هنوز مطالعات جامعي روي آنها صورت نگرفته است.
عليرضا زماني، كارشناس ارشد بيوسيستماتيك جانوري از دانشگاه تهران در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «خوشبختانه من اين تجربه مثبت را داشتم كه در پروژه لوت كه در اصل يك سفر تحقيقاتي بين‌المللي بود، حضور داشته باشم. در اين سفر كه در حدفاصل روزهاي ۱۰ الي ۱۹ نوامبر سال ۲۰۱۶ انجام شد، فرصتي مهيا شد كه فون عنكبوت‌هاي اين منطقه را مورد بررسي و مطالعه قرار دهيم. بيابان لوت يك حوزه نيمه محصور خيلي بزرگ است كه وسعت آن را در حدود ۸۰ هزاركيلومترمربع تخمين زده‌اند و به‌طور مشخص هم از نظر جغرافيايي در استان‌هاي كرمان و سيستان و بلوچستان واقع شده است. ما در تحقيقات خود ۱۷ گونه متعلق به ۱۲ خانواده از عنكبوت‌ها را شناسايي كرديم كه از بين آنها سه گونه جديد براي علم كشف شد، كه يكي از آنها با اسم علمي Oecobius fahimii توسط من و همكارم، يوري ماروسيك (Yuri M.Marusik) از موسسه تحقيقاتي مسائل بيولوژيكي شمالگان روسيه (Institute for Biological Problems of the North RAS, Russia) به صورت كاملا علمي شناسايي و ثبت جهاني شد.
وي درباره اهميت اين كشف جديد مي‌گويد: « از ميان گونه‌هاي جديدي كه در لوت شناسايي كرديم، يك جنس و ۳ گونه جديد براي دنياي علم و ۳ گونه گزارش جديد هم براي ايران ثبت شدند. اما از آنجايي كه سانحه پرواز آسمان تهران-ياسوج يكي از تراژيك‌ترين اتفاقات حيات وحش ايران در چند سال اخير بود، ما يكي از شاخص‌ترين گونه‌ها را هم به ياد دوست فقيدمان، زنده‌ياد هادي فهيمي كه در پروژه تحقيقاتي لوت حضور داشت، فهيمي نامگذاري كرديم. از نحوه زيست اين‌گونه هنوز اطلاعات دقيقي در دسترس نيست اما بر اساس اطلاعات موجود اين عنكبوت تورهاي چادري شكل زير سنگ‌ها و حفره‌ها درست مي‌كند و خودش هم در زير اين چادر مي‌ماند. اين عنكبوت‌ها طعمه‌هاي‌شان را كه حشرات كوچك مانند مورچه‌هاي كوچك هستند، در زير همين چادر مي‌خورند. در زمان شكار هم دايره‌وار دور طعمه مي‌چرخند و گرد آن را ابريشم مي‌پيچند به‌طوري كه طعمه ديگر امكان فرار نخواهد داشت. متاسفانه ما هنوز جنس نر بالغ اين گونه را به دست نياورده‌ايم و براي شناخت بهتر اين گونه به داشتن جنس نر بالغ نياز خواهد بود. درست است كه ما در سفر لوت نمونه‌هاي بسيار خوبي پيدا كرديم اما لوت همچنان نيازمند مطالعات و بررسي‌هاي بيشتر است. ما نيازمند مطالعات تيمي بيشتر در لوت هستيم و معتقدم كه تنوع زيستي عنكبوت‌هاي لوت بيش از اينهاست. خيلي از عنكبوت‌هايي كه يافتيم، نمونه‌هاي نابالغ بودند كه نمي‌توان گونه آنها را شناسايي كرد و اميدوارم در فصول ديگر و مناطق ديگر باز هم كارهاي تحقيقاتي بيشتري انجام شود تا نمونه‌هاي قابل مطالعه از اين‌گونه‌ها نيز حاصل شود.»
كشف يك جنس منحصربه‌فرد ديگر در لوت
عليرضا زماني عنكبوت‌شناس مي‌گويد: «يك گونه جديد ديگر هم كه از عنكبوت‌هاي هم خانواده خود متفاوت بود، پيدا شد كه آن‌گونه در نهايت در جنسي جديد قرار گرفت و به نام Iranotricha lutensis نامگذاري شد. گونه جديد ديگري هم از عنكبوت‌هاي جهنده در اين منطقه كشف شد كه به زودي در مقاله‌اي مجزا منتشر خواهد شد. اين گونه در مركز لوت كه هيچ پوشش گياهي وجود نداشت، در منطقه‌اي موسوم به «ريگ ستاره» كشف شد. اين عنكبوت يك عنكبوت به نسبت درشت جثه است كه مي‌توان گفت، يكي از دستاوردهاي مهم عنكبوت‌شناسي سفر تحقيقاتي لوت بوده است. اين‌گونه به اندازه‌اي صفات خاص و متمايز داشت كه در هيچ جنسي از خانواده عنكبوت‌هاي زميني نمي‌توانستيم آن را قرار دهيم، بنابراين اين عنكبوت در يك جنس جديد قرار گرفت و از اين منظر اهميت دارد كه در حال حاضر با كشف اين عنكبوت يك جنس جديد براي دنياي علم توصيف شده است. اين جنس و گونه، بومي انحصاري كوير مركزي لوت است و برخلاف خويشاوندان خود از زيرخانواده Gnaphosinae كه در زير نيش‌هاي خود يك‌سري برآمدگي‌هايي به شكل دندانه‌دندانه دارند و همچنين روي نيش‌هاي‌شان هم يك‌سري دندان‌هاي خاصي وجود دارد كه از آنها براي خرد كردن بدن طعمه‌شان استفاده مي‌كنند، اما در اين‌گونه كشف شده جديد نه‌‌تنها آن برآمدگي‌ها اصلا وجود ندارد و صاف است بلكه حتي دندان‌ها هم تحليل رفته‌اند و به صورت تنها چند لكه خيلي ريز روي نيش‌ها باقي مانده‌اند.»
زماني همچنين مي‌افزايد: «يكي از تئوري‌هاي پيشنهادي ما در توجيه اين تحليل‌رفتگي اين است كه عنكبوت مذكور در لوت و يك محيط بسيار گرم زيست مي‌كند. همان‌طور كه مي‌دانيد، حشرات در محيط‌هاي گرم اسكلت خارجي‌شان ضخيم شده كه ميزان هدررفت آب را كاهش دهند، بنابراين بدن حشرات طعمه به اندازه‌اي ضخيم است كه اين عنكبوت اگر بخواهد هم نمي‌تواند آنها را نيش بزند و از بدن‌شان تغذيه كند. فرض ما اين است كه اين‌گونه طي ميليون‌ها سالي كه احتمالا در لوت زندگي كرده، به تغذيه از يك‌سري گونه‌هايي كه بدن نرم‌تر دارند، روي آورده. اين طعمه‌ها مي‌توانند به عنوان مثال لارو سوسك‌ها باشند، يا حتي شب‌پره‌هايي باشند كه طي توفان به هر دليل آسيب مي‌بينند و ديگر توانايي پرواز ندارند. ارزيابي ما اين است كه اين‌گونه از حشرات نرم‌تر تغذيه مي‌كند و به همين دليل است كه از نظر ظاهري با خويشاوندان نزديكش تفاوت‌هايي دارد. اين‌گونه در كل يكي از گونه‌هاي خاص است كه خيلي جالب با محيط اطراف كه از نظر اقليمي شرايط سختي است، خود را سازگار كرده است.»
هادي فهيمي، عمري كوتاه اما پربار
زنده‌ياد محمدهادي فهيمي‌هنزايي، از سال ۱۳۷۹ فعاليت حرفه‌اي خود را آغاز كرد. عضويت در هيات مديره خزنده‌شناسان پارس و كانون پژوهش و حفاظت از طبيعت پايدار محيط‌بان (سمن‌هاي محيط‌زيستي) از جمله نخستين گام‌هاي استوار وي در عرصه حفاظت از حيات‌وحش ايران بود. فهيمي بعدها با سمت پژوهشگر و محقق حيات وحش در طرح مشترك سازمان حفاظت محيط‌زيست و برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) دعوت به همكاري شد.
شناسايي و مطالعه خزندگان، حضور حرفه‌اي در سرشماري‌هاي حيات‌وحش، مطالعه و بررسي بسياري از گونه‌هاي در معرض خطر انقراض، همكاري موثر در زنده‌گيري و انتقال گونه‌هاي مختلف حيات‌وحش، آموزش و جلب مشاركت مردم محلي و تدوين شبكه‌هاي زيستگاهي حيات‌وحش از جمله شاخص‌ترين فعاليت‌هاي حرفه‌اي فهيمي در طول ۱۷ سال تلاش مستمر براي طبيعت بود.
با مرور فعاليت‌هاي اين كارشناس جوان بيش از هر چيز متوجه علاقه وافر او به زادگاه مادري‌‌اش مي‌شويم. بررسي بوم‌شناسي خرس سياه در استان كرمان، شناسايي و بررسي وضعيت خزندگان و پستانداران در منطقه ريگان استان كرمان، بررسي امكان‌سنجي حضور يوز در منطقه راور كرمان، بررسي رژيم غذايي خرس سياه در منطقه دهبكري استان كرمان نشان مي‌دهد كه سفرهاي دور و دراز هادي فهيمي به كرمان هيچ‌گاه بي‌هدف نبوده است.
«به هيچ جا نرسيدم، به هيچ ره نگذشتم.... كه در دلم نگذشتي، به خاطرم نرسيدي»
زنده‌ياد فهيمي در گروه متخصصان خرس‌هاي اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت (آي‌يو‌سي‌ان) نيز عضويت داشت و اين امر به واسطه سال‌ها فعاليت پرثمر ايشان در عرصه حفاظت از خرس سياه آسيايي به عنوان يك گونه در معرض خطر انقراض بوده است.
هادي فهيمي را اغلب با نام حامي «خرس سياه» مي‌شناسند، هرچند كه خودش اصرار داشت ناجي خرس‌ها نيست اما بيش از هر كارشناس ديگري براي حفاظت از خرس‌هاي سياه زحمت كشيد. خرس سياه يك گونه در معرض خطر انقراض است كه كشور ما ايران جزو غربي‌ترين نقاط پراكندگي اين‌گونه است.
تعارضات خرس با انسان بدون ترديد يكي از مباحث چالشي مديريت حيات‌وحش است. نخستين پايش وضعيت خرس‌هاي سياه در زيستگاه‌هاي جنوبي كشور به همت فهيمي و همكارانش رقم خورد. نخستين فيلم از خرس‌هاي سياه را هم همين كارشناسان ثبت كردند كه اين نقطه آغاز فعاليت فهيمي جوان در زمينه حفاظت از خرس‌هاي سياه بود. فهيمي از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶ به صورت مستمر در اين زمينه فعاليت مي‌كرد. استان‌هاي كرمان و سيستان و بلوچستان از جمله مهم‌ترين زيستگاه‌هاي اين‌گونه در معرض خطر انقراض موسوم به خرس سياه هستند كه توسط اين كارشناس حيات‌وحش و همكارانش مورد پايش قرار گرفته‌اند. يكي از شاخص‌ترين زمينه‌هاي مطالعاتي و تحقيقاتي هادي فهيمي، خزندگان بود. همكاري در تهيه و تدوين چك ليست خزندگان ايران، كشف يك گونه خيلي نادر از مارها و همچنين كشف يك گونه نادر از گكوها از لوت (پس از گذشت ۱۰۰ سال) از جمله بارزترين فعاليت‌هاي اين محقق جوان در عرصه خزنده‌شناسي بود.
عليرضا زماني همچنين درباره اين فعال محيط زيست مي‌گويد: «من شخصا حدود ۸ سال بود كه هادي را مي‌شناختم. اولين خاطره‌ام با او گفت‌وگويي هست كه در زمينه مطالعات علمي با هم داشتيم. علاقه هادي به حيات‌وحش به نوعي واقعا مثال‌زدني بود مخصوصا از اين نظر براي من هميشه جالب بود كه حتي با نمونه‌برداري علمي هم خيلي موافق نبود. تا جايي كه مي‌دانم هادي مشغول تاليف يك كتاب هم در زمينه مارهاي ايران بود و باعث تاسف است كه اين اثر تكميل نشد. من واقعا نمي‌دانم چند نفر ديگر مانند هادي در جامعه محيط زيست هستند ولي چيزي كه اين روزها من را خيلي ناراحت مي‌كند، اين است كه يك روز قبل از سفر هادي را ديدم و او حتي به ما گفت كه چنين سفري را در پيش دارد. حسرت امروز من اين است كه اي كاش حسي من را آگاه مي‌كرد و مي‌توانستم جلوي رفتن هادي را به ياسوج بگيرم. حسرت فقدان هادي هميشه با ما خواهد بود.»
عليرضا زماني، كارشناس ارشد بيوسيستماتيك جانوري از دانشگاه تهران: «خوشبختانه من اين تجربه مثبت را داشتم كه در پروژه لوت كه در اصل يك سفر تحقيقاتي بين‌المللي بود، حضور داشته باشم. در اين سفر كه در حدفاصل روزهاي ۱۰ الي ۱۹ نوامبر سال ۲۰۱۶ انجام شد، فرصتي مهيا شد كه فون عنكبوت‌هاي اين منطقه را مورد بررسي و مطالعه قرار دهيم. بيابان لوت يك حوزه نيمه محصور خيلي بزرگ است كه وسعت آن را حدود ۸۰ هزاركيلومترمربع تخمين زده‌اند و به‌طور مشخص هم از نظر جغرافيايي در استان‌هاي كرمان و سيستان و بلوچستان واقع شده است.