مخاطرات محيط زيست مانند يك زنجيره به هم متصلند. براي نمونه اگر تالابي در گوشه‌اي از سرزمين مان خشك مي‌شود؛ اين اتفاق مي‌تواند بر جنبه‌هاي مختلف زيست انساني و طبيعي اثر منفي بگذارد. يكي از آثارش اين است كه همان تالاب مي‌تواند به يكي از كانون‌هاي منشأ انتشار گرد و غبار تبديل شود. به گفته علي محمد طهماسبي بيرگاني، «مدير ملي ستاد ملي مقابله با گرد و غبار»، بين 24 تا 28 ميليون هكتار كانون منشأ گرد و غبار در ايران شناسايي شده است؛ عددي هولناك كه اگر درباره آن چاره‌انديشي نشود، مي‌تواند بر مخاطرات زندگي بسياري از ايرانيان اثر بگذارد. چنان كه در سال‌هاي اخير انتشار «گرد و غبار» و به قول عام آن انتشار «ريزگرد» زندگي مردم برخي از استان‌هاي كشور را تحت تاثير قرار داده است. خوزستان، ايلام، شمال استان سيستان و بلوچستان، شرق هرمزگان، بخش‌هايي از كرمان و خراسان جنوبي از جمله مناطقي هستند كه تحت تاثير پديده گرد و غبار قرار دارند. سال گذشته تقريبا تمام بودجه مقابله با گرد و غبار به خوزستان اختصاص يافت و به گفته طهماسبي قرار است سال آينده استان‌هاي جنوب شرق كشور در اولويت طرح مقابله قرار گيرند. طهماسبي به سوالات «اعتماد» درباره گلايه‌هاي اخيرش در سفر به خوزستان، برنامه سال آينده و ديگر چالش‌هاي مقابله با گرد و غبار پاسخ داد.
شما در سفر اخيرتان به استان خوزستان از شيوه تعامل اداره‌هاي كل استاني در زمينه طرح مقابله با گرد و غبار انتقاد كرده بوديد. چه ضعف‌هايي وجود دارد كه تصور مي‌كنيد بايد رفع شود؟
سال گذشته با توجه به شرايط خوزستان 150 ميليون دلار معادل 350 ميليارد تومان براي مقابله با گرد و غبار در استان خوزستان اختصاص يافت. براي اجرا، برنامه تنظيم كرده بوديم اما زمان‌بندي را رعايت نكرده بودند. به نامه‌نگاري‌هاي ما توجه نمي‌كردند. تقريبا همه حوزه‌ها و همه دستگاه‌ها همين حالت را داشتند. مثلا 25 آذر ماه من رفتم آنجا جلسه گذاشته‌ايم، وظايف دستگاه‌هاي استاني هم تنظيم شده اما يك ماه بعد رفته‌ايم، جلسه تشكيل داديم و متوجه شديم در اين مدت جلسه‌اي برگزار نشده است.
همه 150 ميليون دلار پول تخصيص يافته است؟
75 درصد اين بودجه تخصيص يافته است. آن هم در شرايط فعلي كشور و از صندوق توسعه ملي كه همه مي‌دانند در زمينه بودجه با چه محدوديت‌هايي روبه‌رو هستيم به دوستان گفته‌ام اين ديگر اسمش پول نيست، اسمش جواهر است و انتظار داريم با بيشترين اثربخشي آن را هزينه كنيم. براي همين هم خودمان در كارگروه تخصصي براي هر دستگاه به طور دقيق شرح وظايف نوشته‌ايم و مشخص كرده‌ايم كه چه فعاليت‌هايي را بايد انجام دهند. وقتي گفته‌ايم منابع طبيعي خوزستان 193 ميليارد تومان بگير، نوع توزيع اين بودجه براي‌مان مهم بوده است، نوشته‌ايم چه كند. يا مشخص است كه 15 ميليارد تومان را براي شهرداري به چه منظور مصوب كرده‌ايم. عينا همان اعداد و ارقام و همان حجم عمليات بايد اتفاق بيفتد. 75 درصد كل بودجه تخصيص يافته است. بعضي دوستان فكر كرده‌اند 4 قطره باران كه آمده، ماجراي گرد و غبار تمام شده است. به آنها توضيح داده‌ايم به دليل راه افتادن سيلاب در دشت‌ها رسوبات منفصل بالادست را پخش مي‌كند. ارديبهشت ماه دوباره رطوبت تمام مي‌شود. شكل منحني‌هاي بارش و منحني‌هاي گرد و غبار شبيه هم و فقط ميان آنها يك تاخير زماني وجود دارد. يعني اگر در منطقه‌اي حداكثر بارش باران را شاهد باشيم؛ بعد از مدتي پيك گرد و غبار را شاهد خواهيم بود. دليلش همان رسوبات خشك شده منفصل است. وقتي خشكسالي داريم بعد كه باران مي‌آيد ما با سيلاب روبه‌رو مي‌شويم زيرا پوشش زمين از بين رفته است. همه اين اتفاقات منطق علمي دارد.
استنباط من از صحبت‌هاي شما اين بود كه بودجه در محل‌هاي ديگري هم هزينه شده است؟
نه هزينه نشده است. اين حرف‌ها را براي پيشگيري زديم تا مسوولان به دليل بارش باران تصور نكنند كه مشكل حل شده است. هشدار دادم تا اگر كسي هم به اين فكر افتاده كه بودجه را در محل ديگري هزينه كند؛ اين موضوع را از ذهنش بيرون كند. دستگاه نظارت قوي گذاشته‌ايم و رصد مي‌كنيم. گفته‌ايم شتابزدگي ديگر كافي است. برنامه هم داده‌ايم، بايد طبق برنامه كار كنند.
مشخصا در خوزستان چه اولويت‌هايي دنبال مي‌شود؟
ما بيشترين پول را به اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان خوزستان اختصاص داده‌ايم. از 193 ميليارد توماني كه براي اين اداره در نظر گرفته‌ايم كه تاكنون 137 ميليارد تومان براي نهال‌كاري، بوته‌كاري و مالچ‌پاشي تخصيص يافته است. ما به دوستان گفتيم با بودجه بسيار اندك با مديريت چراي دام و اجراي قرق مي‌توانيد به خوبي از عرصه‌هاي طبيعي نگهداري كنيد. اين طرح هم خوب جواب داده است. ما موفق شديم در عرصه‌اي حدود 220 هزار هكتار مديريت چراي دام را اجرا كنيم و بسيار هم موفق بوده است. يعني دام نبايد عرصه را از بين ببرد. بنابراين آن نوع عملياتي كه پيش‌بيني كرده بوديم از نظر كارشناسي درست بوده است. براي كانالي كه جهاد كشاورزي احداث كرده كه آب از كارون گرفته شود و براي جلوگيري از گرد و غبار برخي مناطق را مرطوب‌سازي كند. براي اين طرح هم 88 ميليارد تومان پول گذاشته‌ايم كه 75 درصد آن پرداخت شده است. 15 ميليارد تومان براي كمربند سبز شهر اهواز به شهرداري اين شهر اختصاص داديم. هر چند كه از شهرداري اين شهر گلايه‌مند بوديم و آن طور كه ما انتظار داشتيم، عمل نكردند.
يعني از برنامه زمان‌بندي عقب هستند؟
ما براي 3 هزار هكتار كمربند سبز پيش‌بيني كرده بوديم اما در جلسه‌اي كه داشتيم براي هزار هكتار برنامه دادند. به هر حال تلاش كرديم كه به چارچوب برنامه‌اي كه پيش‌بيني كرده بوديم، برگردند.
براي سال آينده چقدر بودجه پيش‌بيني كرده‌ايد؟
در سال گذشته استان‌هاي جنوب غربي ايران با تمركز بر خوزستان و ايلام از ميانگين 35 ساله 15 روز كمتر گرد و غبار داشته‌اند. اما در جنوب شرق و به ويژه در سيستان و خراسان جنوبي و هرمزگان نزديك به 20 روز بيشتر از ميانگين 35 ساله گرد و غبار داشته‌ايم. استراتژي سال آينده ما در خوزستان بيشتر تمركز بر نگهداري و مراقبت و مديريت چراي دام و اجراي قرق‌هاي پوشش گياهي است. دنبال اين هستيم يك مقدار به مناطق جنوب شرق و هرمزگان رسيدگي كنيم. به خصوص كه در شرق هرمزگان از جاسك تا كنارك يك باريكه‌اي وجود دارد كه قرار است آنجا توسعه صنعتي هم رخ دهد. عرض خيلي كمي دارد اما غبارخيزي‌اش بسيار زياد است يعني بعد از سيستان در رتبه دوم غبارخيزي قرار دارد. ريگان در استان كرمان هم در رديف بعد قرار دارد كه بسيار مهم است. البته فعلا هم پولي در دست‌مان نيست و داريم، تلاش مي‌كنيم از صندوق توسعه ملي كمك بگيريم.
براي سال آينده چقدر قرار است بودجه بگيريد؟
ما پيشنهادمان 150 ميليون دلار است. ما يك نامه خطاب به آقاي كلانتري تنظيم كرديم و ايشان هم موضوع را به آقاي دكتر روحاني انعكاس دادند. حدود يك ماه قبل رييس‌جمهوري به رهبر معظم انقلاب نامه نوشته‌اند و با تشريح وضعيت مناطق بحراني تحت تاثير گرد و غبار تقاضا كرده‌اند كه اين بودجه اختصاص يابد كه منتظر پاسخ نامه هستيم.
با توجه به وضعيت اسف‌بار منطقه سيستان و خشك شدن بخش اعظم تالاب هامون بهتر نيست كه اين منطقه در اولويت قرار گيرد؟
بله، حتما سيستان اولويت ماست. ما خيلي اميد داريم كه با نظر مساعد رهبري انقلاب بودجه مناسبي براي اين طرح اختصاص يابد.
يكي از انتقادهاي جدي در هفته‌هاي اخير به استفاده از مالچ‌هاي شيميايي از سوي سازمان جنگل‌ها مربوط است. شما در اين باره چه ديدگاهي داريد؟
مالچ‌پاشي به شيوه‌اي كه الان انجام مي‌شود براي مناطق غبارخيز مناسب نيست. گرد و غبار بيشتر از بسترهاي سيلابي و تالاب‌هاي خشكيده بلند مي‌شود. اما مالچ‌هاي نفتي كه از حدود 60 سال پيش استفاده از آنها شروع شد بيشتر براي تثبيت تپه‌هاي ماسه‌اي متحرك و كوتاه استفاده مي‌شوند. در همين تپه‌هاي ماسه‌اي هم اگر چاره ديگري وجود نداشته باشد آن وقت بايد از مالچ استفاده كرد بنابراين با مالچ‌باشي در مناطقي كه منشأ گرد و غبار هستند، موافق نيستيم.
انتقادتان را به سازمان جنگل‌ها به صراحت گفته‌ايد؟
بله بارها گفته‌ايم. ما بايد براي جايگزيني مالچ‌ها چاره‌انديشي كنيم. من در يك سالي كه آمده‌ام اينجا 73 متقاضي براي جايگزين بوده اما تعداد اندكي از آنها با تفكر حل مساله جلو آمدند. خيلي‌ها گفته بودند حالا اين طرح وجود دارد و مي‌خواستند از اين فرصت به نحوي استفاده كنند.
سرنوشت اين پيشنهادها چه شد؟
ما اين پيشنهادها را در 3 سطح ارزيابي كرديم. بخش خوداظهاري، بخش آزمايشگاهي و بخش اجراي آزمايشي. الان بعد از يك سال دو مالچ مجوز ورود به مرحله پايش را گرفته‌اند. كارگروه براي اين كار داريم. كشور بايد تمركزش را بگذارد و جايگزينش را پيدا كند. يكي از مشكلات‌مان اين است كه خيلي از اين مالچ‌هاي پيشنهادي ماندگاري لازم را ندارد. مالچ‌ها حداقل بايد دو سال در طبيعت باقي بمانند. آنچه ظرف 10 سال گذشته در مناطق مختلف پاشيده شده از حاشيه درياچه اروميه گرفته تا ملارد و جاهاي ديگر همه‌شان را در كمتر از 3 ماه باد برده است. ما بايد فكر كنيم جايگزين پيدا كنيم. در قانون بودجه امسال هم عددي نزديك به هزار ميليارد تومان براي مالچ‌پاشي در نظر گرفته شده است با اولويت‌هاي مالچ‌هاي سازگار با محيط زيست. به هر حال اين قيد يك حركت رو به جلو است. تلاش ما هم اين است كه براي اجرايي‌شدن اين قيد تلاش كنيم.
هزار ميليارد تومان فقط براي مالچ‌پاشي پيش‌بيني شده است؟
بله متاسفانه. به نظر ما اين عدد بزرگ است و مي‌توانست كمتر باشد يعني چيزي حدود 300 ميليارد تومان. چون جايگزين هم نداريم دوباره مي‌رويم سراغ همان مالچ نفتي و همان مشكلات گذشته تكرار مي‌شود.
چرا پژوهش‌هاي منظمي براي انتخاب مالچ‌هاي جايگزين انجام نمي‌شود؟
هيچ سازوكار روشني در قانون بودجه براي اين بخش مشخص نشده است. مثلا در قانون بودجه هزار ميليارد تومان براي اجرا مي‌گذاريم اما يك ميليارد تومان براي بخش تحقيقات و شركت‌هاي دانش‌بنيان و... نمي‌گذاريم. البته من هم در بدنه دولتم و نمي‌خواهم بگويم فرد مشخصي مقصر است. ما بايد فكر كنيم و مالچ جايگزين انتخاب كنيم.