گام هاي رمانتيك
خليل ملكي؛ گاندي ايراني
جواد لگزيان
مجموعه مقالات «خليل ملكي» اين اخلاق‌گراي رمانتيك كه در توفاني از حوادث تلخ همواره با قلبي سرشار از مهرباني، انديشه‌اي روشن، نگاهي تيزبين و بياني صريح در جانب دفاع از حقيقت گام برداشت و با رويكردي مستقل از سوسياليسم ايراني گفت و نوشت و عمل‌گرايانه در سخت‌ترين شرايط گام در راه رهايي گذاشت، بي‌شك يادگاري فراموش نشدني از گذشته و حاوي درس‌هايي به يادماندني براي آينده است.
راستگويي و اخلاق مداري خليل ملكي در جريان عضويت در پنجاه و سه نفر، جدايي از حزب توده ايران، تاسيس حزب زحمتكشان ملت ايران «نيروي سوم» و تاسيس جامعه سوسياليستها از او چهره‌اي متمايز از خيل نابكاران فرصت‌طلب در پي نام و نان ساخت و الگويي تمام قد براي پي‌ريزي يك مبارزه اخلاقگرايانه و انساني پديد آورد.
«مجموعه مقالات خليل ملكي» يك گنجينه فوق‌العاده براي كساني است كه مي‌خواهند هم با تاريخ آشنا شوند و هم شخصيت‌هاي سياسي تاريخ معاصر را بشناسند. خليل ملكي به جاي آلوده شدن به جو زمانه و در پيش گرفتن فرمول معمول آن دوران يعني خودخواهي متكبرانه و سپس فحاشي و شايعه عليه بقيه با عزمي راسخ و قلمي پاك و توانا در مقالات خود استدلال‌هاي منطقي در زمينه‌هاي مورد بحث را ارايه مي‌كرد و در جريان عمل سياسي تلاش خود را با تمام توان در جهت اصلاح پديده‌ها انجام مي‌داد.
خليل ملكي در جايگاه نظريه‌پرداز سياسي با رويكرد مستقل خود راهي جديد براي چپ ايراني آفريد و به جاي دنباله روي از اتحاد شوروي به ايجاد يك چپ ملي با الگوي هند در ايران همت گماشت و در حالي كه از ماركس به عنوان انديشمند قرن نوزدهم ياد مي‌كرد به گاندي به عنوان يك عنصر پيشرو در قرن بيستم دلبستگي نشان مي‌داد.
به ويژه مقالات خواندني «خليل ملكي» در مجله «علم و زندگي» و شيوه اخلاقگرايانه، مهربانانه و انساني وي در برخورد با مسائل مهم و مخالفان يك درس براي اجتماع و افرادي است كه به محض رويارويي با مخالفان به هر شيوه‌اي براي حذف و منكوب كردن طرف مقابل متوسل مي‌شوند و از همان لحظه نخست رويارويي با مخالفان با اخلاق سلام نداده، بدرود مي‌گويند.اكنون «مجموعه مقالات خليل ملكي» در پنج جلد براي اولين‌بار در ايران منتشر شده و راهي كتابفروشي‌ها شده است. اين مجموعه خواندني حاصل پنج سال تلاش «رضا آذري شهرضايي » است كه با جست‌وجو در آرشيوهاي متعدد و ناياب جمع‌آوري و تدوين شده است. اين مجموعه نه تنها سيري است در منظومه فكري «خليل ملكي» به عنوان يكي از چهره‌هاي اثرگذار در تاريخ و سياست ايران، بلكه از خلال مقاله‌هاي او بخش اعظمي از تاريخ و سرنوشت ملت ايران بازسازي مي‌شود. «رضا آذري شهرضايي» درباره خليل ملكي و اين مجموعه در مقدمه جلد اول نوشته است: «خليل ملكي همان‌گونه كه اين مجموعه مقالات و نوشته‌ها نيز گواه آن است از معدود فعالين وشخصيت‌هاي سياسي ايران معاصر بود كه خصوصياتي چون عمل‌گرايي در اخلاق‌گرايي و واقع‌بيني را توما دارا بود. او در حالي كه در همه حال نقدها و اعتراضات صريحي را عليه حكومت پهلوي مطرح مي‌كرد، ولي هيچگاه باب مذاكره را مسدود نمي‌دانست.»جلد اول اين مجموعه درباره «حزب توده» حاوي مقالاتي است كه ملكي بين سال‌هاي ١٣٠٩ تا ١٣٣٥ نوشته است. جلد دوم با عنوان «انشعاب» به مقالات مربوط به بازه زماني آبان ١٣٢٥ تا شهريور ١٣٣٠ مي‌پردازد. در اين مقالات زمينه‌هاي فكري جدايي ملكي از حزب توده بيان مي‌شود. با انشعاب از حزب توده دگرگوني اساسي در نحوه تحليل‌هاي سياسي و فكري او رخ مي‌دهد. ملكي از تحليلگر حزب توده به نظريه‌پرداز نهضت ملي شدن صنعت نفت بدل مي‌شود و در چارچوب نهضت ملي به نقادي تئوريك سياسي حزب توده پرداخته و با انتقادهاي اساسي پايه‌ها و بنيادهاي فكري و سياسي حزب توده را به چالش مي‌كشد. سلسله مقالات «برخورد آرا و عقايد» ازجمله آن تحليل‌هاي انتقادي است. جلد سوم درباره «حزب زحمتكشان» حاوي مجموعه مقالات بين شهريور ١٣٣٠ تا آبان ١٣٣١ است؛ مقالات نظري اين دوره حول محور ضرورت وجود يك حزب پيشرو در چارچوب اهداف نهضت ملي شدن نفت نوشته شده‌اند. ملكي تا سه سال بعد از جدايي دردناكش از حزب توده فعاليت سياسي نداشت. اما با بالاگرفتن منازعات بر سر ملي كردن صنعت نفت در اواخر دهه ۲۰، تصميم گرفت دوباره وارد عرصه شود. او اين كار را قبل از هر چيز به تشويق جلال آل احمد انجام داد. سابقه رفاقت و صميميت آل احمد با خليل ملكي البته مربوط به ماجراي انشعاب در سال ۱۳۲۶ است، ولي اين روابط به تدريج گسترده‌تر و عميق‌تر شد تا رسيد به زماني كه جلال آل احمد علاوه بر كار تدريس، با روزنامه شاهد كه توسط مظفر بقايي كرماني و حسين مكي اداره مي‌شد همكاري داشت، يعني حدود سال‌هاي ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹. در آن زمان، جلال آل احمد مقالاتي را براي چاپ در روزنامه شاهد از خليل ملكي مي‌گرفت و همين موضوع باعث آشنايي و نزديكي خليل ملكي با مظفر بقايي و بازگشتش به عرصه سياست شد. آنها سپس با هم حزب زحمتكشان ملت ايران را تاسيس كردند و يكه تازي حزب توده را به چالش كشيدند. جلال آل احمد در بقيه عمر ملكي نيز دوست و مدافعي خستگي ناپذير و قابل اعتماد براي او بود. مقالات جلد چهارم با عنوان «نيروي سوم» از آبان ١٣٣١ آغاز و در آذر ١٣٣٥ به پايان مي‌رسند. مقالات جلد پنجم با عنوان «جامعه سوسياليستها» مربوط به دوران بعد از كودتاي ٢٨ مرداد است. «مجموعه مقالات خليل ملكي» در 5 جلد به كوشش «رضا آذري شهرضايي» با قيمت 385 هزارتومان را نشر اختران رهسپار كتابفروشي‌ها كرده است.