از نيگل تا ماتريكس

امسال به ‌لحاظ اقتصادي سال سختي براي همه (البته نه بعضي‌ها) بود و ناشران هم از اين قاعده استثنا نبودند. داستان كاغذ و اتفاقاتي كه در اين ميان افتاد خود قصه مثنوي هفتاد من كاغذ است كه احتمالا همه شنيده‌ايد؛ اما به هر طريقي بود ناشران خود را تا به حال سر پا نگه داشته‌اند و كج‌دار و مريز بازار نشر سال 97 به سرانجام رسيد. روزهاي ابتدايي سال 97 كتاب مهم «تامس نيگل»، يعني پرسش‌هاي كشنده با ترجمه مصطفي ملكيان و جواد حيدري، توسط نشر نگاه معاصر به بازار نشر آمد. تامس نيگل هم به لحاظ طيفِ مباحثي كه ارايه كرده است و هم به لحاظ عمقي كه مباحث خود را طرح كرده است در ميان متفكران قرن بيستم بي‌نظير است. كتابِ پرسش‌هاي كشنده تجلي تمام‌عيار اين دو خصيصه نيگل است. اولا طيف مباحثي كه ارايه كرده بسيار متنوع است و اين شامل مباحث اگزيستانسياليستي مانند مرگ، معناي زندگي، بخت اخلاقي و انحراف جنسي از يك سو و مباحث سياسي و اخلاقي مانند جنگ و كشتار جمعي، بي‌رحمي در حوزه عمومي، سياست تبعيض، برابري، چندپارگي ارزش، و اخلاق بدون زيست‌شناسي از سوي دوم و نيز شامل مباحث نظريه‌هاي ذهن مانند خفاش بودن چه حالي دارد و همه‌روان‌انگاري، از سوي سوم مي‌شود. به جرات مي‌توان گفت كه در قرن بيستم كه عصر تخصصي شدن است فيلسوفي نمي‌توان يافت كه در اين همه مباحث متنوع و متفاوت تحقيق و تفحص كرده باشد. لذا نيگل فيلسوفي بسيار جامع‌الاطراف است كه تقريبا در حوزه‌هاي اصلي فلسفه سهم مهمي داشته است. ثانيا به لحاظ عمقي كه مباحث خود را طرح كرده حيرت‌انگيز است. عمق چيزي است كه در تمامِ آثارِ نيگل به چشم مي‌آيد. از رانلد دوركين، مهم‌ترين فيلسوف حقوق در قرن بيستم، درباره تاثيرگذارترين فليسوفانِ زندگي‌اش مي‌پرسند و او در جواب مي‌گويد: «تام نيگل از يك لحاظ برادر من است. ما هر پاييز سميناري را در نيويورك به مدتِ ۳۰ سال با هم ارايه كرديم. درباره تام مي‌توانم بگويم كه آنچه به‌غايت آدمي را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد عدم ‌تمايل او به دست كشيدن از غواصي است وقتي كه ما همگي براي كاهش عارضه فشار دست به كار شده‌ايم ميلِ شديد به عمقي كه گاهي‌ وقت‌ها شما را نامطمئن رها مي‌كند. او غالبا مي‌گويد كه «اين پرسش براي ما پرسشي بسيار عميق است.» اما شما مي‌دانيد كه تام قبل از توضيحش سطح عميق‌تري از پرسش را شناسايي كرده است.» دوركين كارِ فكري را به غواصي تشبيه مي‌كند. در غواصي هرچه به عمق مي‌رويد عارضه فشار بيشتر، محيطِ پيرامون تاريك‌تر و دماي آب سردتر مي‌شود. در كارِ فكري غور در پرسش‌هاي بزرگ هم فشار بيشتري به انسان تحميل مي‌كند، جهان تاريك‌تر و سردتر مي‌شود، با اين ‌همه نيگل هنوز كه هنوز است دست از پرسش‌هاي بزرگ نكشيده. حتما هستند كساني كه با آرا و نظراتِ نيگل در اين كتاب مخالفند، اما نمي‌توان منكر شد پرسش‌هاي كشنده عمقي بي‌نظير دارد كه حاصل غواصي استادانه نيگل است. مطالعه نظام‌مند آثار نيگل بسيار ارزشمند است: او يكي از جامع‌ترين، عميق‌ترين و اصيل‌ترين فيلسوفان معاصر است. در زمانه‌اي كه تخصصي‌گرايي افراطي يك اصل پذيرفته شده و سهم بسزايي در فلسفه داشته است. آثار او به جهت عمق و باريك بيني‌اش و راه‌حل او نسبت به حوزه‌هاي عديد‌ه‌‌ داراي اهميت شديد فلسفي در روزگار ما قابل توجه است. مطالعه آثار نيگل، عملا يك دوره كامل درسي در فلسفه معاصر است.