سيل و از بين رفتن دانش بومي
زهره انواري
فجايع طبيعي بر اساس ماهيت خود تاثيرات متفاوتي بر زندگي انسان مي‌گذارند. به عنوان مثال در جوامعي كه خانه‌ها در برابر زلزله مقاوم نيستند، زلزله در اكثر اوقات به دليل غيرقابل پيش‌بيني بودن علاوه بر خسارت مالي، خسارت جاني زيادي در بر خواهد داشت. اما سيل به دليل قابل پيش‌بيني بودنش از طريق علم هواشناسي مي‌تواند خسارت جاني كمتري بر جاي گذارد. مانند سيل اخير كه در مقايسه با آخرين زلزله مرگبار كرمانشاه خسارت جاني زيادي در بر نداشت. از سويي سيل‌ها هم بسته به دليل ايجادشان مي‌توانند تاثيرات متفاوتي داشته باشند. به عنوان مثال از سيل اخير شيراز به عنوان سيل انسان‌ساز ياد شد كه به دليل پر كردن مسيل ورودي شهر و تبديل آن به اتوبان سيل اتفاق افتاد. يا در استان گلستان يكي از دلايل سيل جنگل‌زدايي و در نتيجه از بين رفتن قابليت خاك براي نگهداري آب و جلوگيري از روان شدن بر سطح زمين عنوان شده است. از سويي هر سيل بنا به دلايلي كه مسبب شكل‌گيري آن است مي‌تواند تبعات مختلفي بر زندگي انسان بگذارد. سيل در استان لرستان در برخي مناطق روستايي تمام خاك كشاورزي را با خود برده و لايه اول يا گياخاك كه قابليت كشت داشته از بين رفته است بنابراين كشاورزان نه‌تنها محصول امسال خود را از دست داده‌اند بلكه تا چندين سال بايد منتظر بمانند تا اين لايه دوباره تشكيل شود و قابليت كشت داشته باشد.
فجايع طبيعي مي‌تواند منتهي به تغييرات مختلفي در زندگي انسان شود. از جمله اين تغييرات در پي از بين رفتن دانش بومي در اثر فاجعه طبيعي رخ مي‌دهد. مردمان سرزميني كه از طريق دامداري، كشاورزي و باغداري ساليان سال زندگي مي‌كردند به دليل وقوع حادثه‌اي طبيعي ممكن است علاوه بر سرمايه اقتصادي، سرمايه فرهنگي خود را از دست دهند. فرهنگي كه طي دهه‌ها از جامعه خود براي سازش با شرايط طبيعي به دست آورده بودند همراه با وقوع حادثه طبيعي از بين خواهد رفت. كشاورزي كه از پدران خود آموخته بود كه چگونه با آب و خاك و هواي اطراف خود رفتار كند تا بيشترين محصول گندم، جو يا برنج را در اقليم خاص خود بپروراند داراي دانش بومي است كه ديگران از آن بي‌بهره‌اند و از سويي دانش ديگري براي گذران معيشت ندارد. سيل اخير در نواحي‌اي رخ داده كه اكثر معيشت ساكنينش از طريق كشاورزي و دامداري است. بر اساس گزارش‌هاي رسيده برخي روستاها (از جمله 6 روستا در پلدختر) قابل سكونت نيست. سيل علاوه بر از بين بردن خانه‌ها خاك كشاورزي را با خود برده و زمين‌هاي كشاورزي در برخي مناطق سيل زده تبديل به زمين‌هاي لم‌يزرع شده است. زميني كه از پدران به فرزندان به ارث رسيده و همراه با خود دانش كشاورزي، آبياري، مبارزه با آفات و ... را به همراه داشته است. دامداري كه دام‌هاي خود را از دست داده و مجبور به تغيير معيشت است در واقع دانش بومي پرورش دام از قبيل توليد دام، توليد محصولات دام و رفع بيماري‌هاي دام از طريق گياهان بومي را به نسل بعد منتقل نخواهد كرد. در برخي مناطق كشاورزان و دامداران مجبور به ترك خانه، زمين كشاورزي و مراتع خود به اكوسيستمي هستند كه ممكن است شباهتي به سرزمين پدري نداشته باشد. در اثر مهاجرت كه اغلب از روستا و مراتع به شهر اتفاق خواهد افتاد دانش بومي نيز از بين خواهد رفت. اينگونه است كه فاجعه طبيعي علاوه بر از بين بردن سرمايه اقتصادي سرمايه فرهنگي و بومي را از بين خواهد برد. در اكثر موارد كمك‌هاي دولتي و غير دولتي به افراد مصيبت‌ديده در اثر فاجعه طبيعي شامل مواردي همچون سرپناه و بازسازي خانه و يا ساختن خانه در مكان جديد براي افراد است. در اغلب موارد كمتر به سرمايه بومي و فرهنگي افراد توجه مي‌شود و در نتيجه در اكثر موارد ساكنين شهرك‌هاي ساخته شده تبديل به حاشيه‌نشين‌هايي مي‌شوند كه به دليل از دست دادن منبع درآمد و معيشت خود و نداشتن دانش ديگري به جز دانش بومي تبديل به مجموعه‌اي بدون كاركرد اقتصادي براي خانواده و جامعه مي‌شوند. بنابراين در هر گونه اقدام توسعه‌اي براي اين افراد بايد به توانايي‌هاي افراد و قابليت‌هايي كه طي ساليان دراز به دست آورده‌اند توجه كرد. اگر در اين مرحله به اين مورد دقت شود از هزينه‌هايي كه متعاقبا براي جامعه و دولت ايجاد خواهد شد جلوگيري مي‌شود. از سويي در نظر گرفتن دانش بومي مي‌تواند در احياي زندگي افراد به كمك خودشان و درگير كردن خودشان در بازسازي زندگي از دست رفته كمك زيادي كند. اينكه بتوانيم با تكيه بر دانش خود افراد اكوسيستم از دست رفته‌شان را به آنها برگردانيم كمك بزرگي هم به آن جامعه و حفظ سرمايه اقتصادي و فرهنگي آن و هم به كل مجموعه دولت در كاهش هزينه‌ها و افزايش بهينه سرمايه اقتصادي كشور خواهد بود. آنها با تكيه بر دانش بومي خود بيش از هر كسي مي‌دانند كه چگونه زندگي گذشته‌شان قابل بازسازي است و تنها گوش‌هايي براي شنيدن مي‌خواهند و همراهاني كه بتوانند به كمك‌شان زندگي خود را بازسازي كنند.
هيات علمي گروه انسان‌شناسي دانشگاه تهران