برجامي‌ها هشدارهاي ايران را جدي گرفتند
به دنبال راه نجات توافق در بروكسل
سارا معصومي
اروپا به فكر اعتبار از دست رفته‌اش افتاد. يك سال پس از آنكه ايالات متحده امريكا كناره‌گيري از توافق هسته‌اي با ايران را اعلام كرد و تهران هشدار داد كه اگر از توافق هسته‌اي به خصوص ابعاد اقتصادي آن بهره نبرد دليلي براي ماندن در برجام وجود ندارد، اروپايي‌ها با شوك برجامي كه تهران هفته گذشته برابر با سالروز كناره‌گيري امريكا از اين توافق به بازماندگان وارد كرد، متوجه وخامت اوضاع شدند. بر همين اساس تروييكاي اروپايي به اضافه فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا روز گذشته در بروكسل دور هم جمع شدند تا فكري براي توافقي بكنند كه وزير خارجه ايران مي‌گويد در وضعيت اضطراري است و مذاكره‌كننده ارشد ايران از قرار گرفتن تهران در مسير خروج از آن سخن مي‌گويد.
رسانه‌هاي بين‌المللي از اين گردهمايي برجامي بازماندگان اروپايي در توافق با عنوان «نشست فوق‌العاده» ياد كردند و گفته شد كه وزراي خارجه آلمان، بريتانيا، فرانسه به همراه فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا درباره تصميم اخير برجامي تهران براي كاستن از سطح برخي تعهدات با هم رايزني كردند.
ايران با استناد به بندهاي 26 و 36 توافق‌هسته‌اي برخي از تعهدهاي هسته‌اي خود را به شكل موقت متوقف كرده و به 1+4، 60 روز زمان براي نشان دادن اراده سياسي براي حفظ برجام در ميدان عمل داده است. اروپايي‌ها در نخستين واكنش به اين اقدام ايران ضمن ابراز تاسف از برخوردي كه امريكا با برجام داشته و بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي اعلام كرد كه ضرب‌الاجل اعلام شده از سوي ايران را نمي‌پذيرند. اين موضع‌گيري اروپا البته تاثيري در تصميم تهران نداشته و ايران اعلام كرده كه اگر در 60 روز آينده تسهيلات جديدي در حوزه بانكي و نفتي ايجاد نشود، گام دوم در پروسه خروج گام به گام از برجام را كليد خواهد زد. در دو هفته اخير اروپايي‌ها با دريافت سيگنال‌هايي از سوي تهران براي اقدام متقابل برجامي در برابر بدعهدي‌هاي طرفين به جنب و جوش افتادند و اظهارنظرها درباره عملياتي شدن سازوكار اينستكس بيش از قبل شد. به عنوان نمونه اشتفان زايبرت، سخنگوي دولت آلمان روز گذشته اعلام كرد كه اين كشور در تلاش براي برقراري كانالي قانوني به منظور تجارت با ايران است. آنچه بر اهميت رسانه‌اي نشست بروكسل افزود، سفر ناگهاني و لحظه آخري مايك پمپئو وزير خارجه امريكا به بروكسل به منظور رايزني با اروپايي‌ها درباره برجام و احتمالا ونزوئلا بود.
بامداد دوشنبه بود كه وزارت خارجه امريكا با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد، پمپئو با تغيير برنامه سفر خود به مسكو دوشنبه به بروكسل مي‌رود تا با وزراي خارجه كشورهاي اتحاديه اروپا درباره ايران گفت‌وگو كند. براساس برنامه‌ريزي‌هايي كه از پيش اعلام شده بود، وي بايد روز دوشنبه را در روسيه مي‌گذراند كه با سفر به بروكسل اين برنامه با تاخير اجرايي شد.
نكته قابل توجه درباره ديد و بازديدهاي بازماندگان در برجام با يكديگر و رايزني با همتاي امريكايي در اين بود كه روز گذشته سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه ميزبان همتاي چيني خود در سوچي بود. ديداري كه بخش‌هايي از آن مربوط به برجام بود. پيش از اين اعلام شده بود كه ايران يكي از اصلي‌ترين محورهاي رايزني مايك پمپئو و سرگئي لاوروف در بندر سوچي در روسيه خواهد بود. وزارت خارجه امريكا همزمان با برگزاري نشست اروپايي‌ها در بروكسل در بيانيه‌اي هدف سفر مايك پمپئو به بروكسل را گفت‌وگو با متحدان اروپايي بر سر اقدامات تهديدآميز و بيانيه‌هاي جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد.
در روياي عكسي با اروپايي‌ها در برابر ايران
سفر مايك پمپئو به بروكسل در حالي كه 3 كشور اروپايي عضو برجام براي ديداري سه جانبه به رياست اتحاديه اروپا قرار داشتند، موجي از گمانه‌زني‌ها را در فضاي رسانه‌اي به راه انداخت. پمپئو در ميانه سفر به سوچي در روسيه در بروكسل در اروپا توقف كرد كه در 19 روز گذشته، كاخ سفيد هم نمايش قشون‌كشي نظامي به منطقه پيراموني ايران به راه انداخته هم موجي از تحريم‌هاي جديد را اعلام كرده و هم از تمايل براي گفت‌وگو با ايران سخن گفته است. در چنين شرايطي برخي تصور مي‌كردند، مايك پمپئو با پيامي يا طرحي جديد براي پرونده ايران به ديدار متحدان سنتي امريكا در اروپا رفته است. با وجود اين اندكي از آغاز ديدارهاي رسمي در بروكسل نگذشته بود كه خبرنگاران حاضر در محل نشست‌ها مطلع شدند كه مايك پمپئو صرفا براي نمايش ديپلماسي به بروكسل رفته و از اقدام جدي در ميدان عمل خبري نيست. وي هيچ ديدار سه‌جانبه‌اي با تروييكاي اروپايي نداشت و طبيعتا به دليل خروج امريكا از ليست كشورهاي برجامي دليلي براي حضور وي در نشست سه‌جانبه اتحاديه اروپا، بريتانيا، آلمان و فرانسه پيرامون برجام و اقدام اخير ايران هم وجود نداشت. به گفته خبرنگار وال استريت ژورنال، وي به ديدارهاي دو جانبه اكتفا كرد. يك ديپلمات ارشد اروپايي به خبرنگار وال استريت ژورنال گفت:«پمپئو براي گرفتن يك عكس [با وزراي خارجه اروپا] به بروكسل آمد [عكسي كه اين تصور را ايجاد كند امريكا و اروپا در برابر ايران متحدند] ما رد كرديم و برنامه‌هاي معمول‌مان را ادامه داديم.» به گزارش سي‌ان‌ان، اصلي‌ترين دليل سفر پمپئو به بروكسل جمع‌آوري اطلاعات پيرامون ايران و با خبر شدن از آخرين تحولات بوده است. اين رسانه امريكايي در ادامه ادعا كرده كه پمپئو در روسيه هم با سرگئي لاوروف و هم با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور ديدار خواهد كرد. يك عضو وزارت خارجه امريكا به سي‌ان‌ان اعلام كرده كه گفت‌وگوها در روسيه ميان مقام‌هاي كشور ميزبان و مهمان بسيار صريح خواهد بود. گفته شده كه دو طرف درباره طيف وسيعي از موضوعات از ونزوئلا تا اوكراين و از كره شمالي تا ايران گفت‌وگو خواهند كرد.
ترس برجامي در اروپا
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا كه پس از كناره‌گيري امريكا از برجام به اصلي‌ترين مخاطب ايران در توافق هسته‌اي تبديل شده چند ساعت پيش از آغاز رايزني‌ها درباره برجام در بروكسل با انتشار مطلبي در وبلاگش از تلاش‌هاي 10 روز اخير براي حفظ برجام و حل تنش در ونزوئلا خبر داد. به گفته موگريني، وي هفته گذشته با سفر به امريكاي لاتين و برخي كشورهاي حوزه بالكان درباره حل تنش در ونزوئلا، حفظ توافق هسته‌اي ايران و آينده اروپا با مقام‌هاي بلندمرتبه رايزني كرده است.
سخنان جرمي هانت، وزير خارجه بريتانيا درباره هشدار پيرامون تنش نظامي ميان ايران و امريكا يا هر گونه اتفاق تصادفي كه به چنين تنشي منتهي شود در رسانه‌هاي اروپايي و امريكايي بازتاب بسياري پيدا كرد. رويترز با انعكاس سخنان وي از ايجاد شكاف ميان دو سوي آتلانتيك به دليل برجام و توافق هسته‌اي با ايران خبر داد. اين خبرگزاري انگليسي در اين باره نوشت: تروييكاي اروپايي به اضافه اتحاديه اروپا، مخالفت خود را با اقدام يكجانبه امريكا در كناره‌گيري از برجام اعلام كرده و همزمان تاكيد بر حفظ برجام داشتند اما همين گروه هفته گذشته با تعيين ضرب‌الاجل از سوي ايران هم مخالفت كردند. اتحاديه اروپا تلاش مي‌كند، كانالي براي فروش نفت ايران همچنين انجام تبادل‌هاي مالي با تهران ايجاد كند اما به نظر مي‌رسد كه كار در مرحله عملياتي شدن به مشكلاتي برخورد كرده و در اصل پيچيده شده است. همزمان با نشست‌هاي برجامي در بروكسل و در امتداد آن در سوچي، هشدارها به اتحاديه اروپا از سوي انديشكده‌هاي اتفاقا اروپايي همچنين ديپلمات‌هاي پيشين نسبت به خطر از بين رفتن برجام افزايش پيدا كرده است. شوراي آتلانتيك در مطلبي تفصيلي در اين باره نوشته است: تهران و اروپا مي‌گويند به دنبال حفظ توافق هستند اما حقيقت اين است كه اروپايي‌ها ميان حقايق فراآتلانتيكي و اهميت چند جانبه‌گرايي گرفتار شده‌اند. بازگشت تحريم‌هاي امريكا كه پس از كناره‌گيري اين كشور از توافق هسته‌اي انجام شد، ساير اعضاي باقي مانده در برجام را از عمل به تعهدات‌شان بازداشت. ترس از دست دادن بازار امريكا همچنين مكانيسم‌هاي تنبيهي كه در نتيجه تحريم‌هاي فرامرزي بر كشورهاي خاطي تحميل مي‌شود نه فقط اروپايي‌ها بلكه چيني و روس‌ها را هم به ترك ايران واداشت. ترس از تنبيه‌هاي مالي وزارت خزانه‌داري امريكا به اندازه‌اي است كه حتي رويه نقل و انتقال مواد غذايي و دارو به ايران نيز در مراحلي مختل شده و برخي از رسانه‌ها از افزايش بهاي دارو و كمبود آن در داخل ايران خبر داده‌اند. اروپايي‌ها به دنبال راه‌اندازي سازوكار اينستكس هستند اما 3 ماه پس از اعلام رسمي آغاز به كار اين سازوكار هنوز از عملياتي شدن آن خبري نيست. ايراني‌ها در يك سال گذشته سياست صبر و تماشاي تحولات را در پيش گرفتند و اميدوار بودند كه اروپايي‌ها راهي براي ادامه رابطه تجاري پيدا كنند اما زماني كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا از سياست به صفر رساندن فروش نفت ايران سخن گفت و به معافيت‌هاي 8 كشور پايان داد عملا ديگر جايي براي صبر بيشتر ايران نماند. در نهايت دولت ايران هفته گذشته اعلام كرد كه اگر قرار است تهران منفعت حداقلي از برجام ببرد پس از منافع طرف‌هاي مقابل هم بايد كاسته شود.
شوراي آتلانتيك در ادامه مي‌نويسد: اگر برجام از بين برود، اروپايي‌ها چيزهاي زيادي براي از دست دادن خواهند داشت. برجام، هسته سياست خارجي واحد اروپا و در هم تنيده با مقوله امنيت آن است. 3 كشور اروپايي و اتحاديه اروپا 12 سال با تهران مذاكره كردند تا در نهايت برجام به دست آمد. برخي از كارشناسان مي‌گويند كه اروپايي‌ها با پيشبرد مذاكرات هسته‌اي خطر جنگ ديگري نظير جنگ عراق را از سر منطقه غرب آسيا دور كردند. اروپايي‌ها براي پيشبرد سياست منع اشاعه در سطح بين‌المللي به جاي اينكه به گزينه نظامي متوسل شوند، مساله را از راه ديپلماسي حل و فصل كردند. نه تنها امريكا در دوره جورج بوش و باراك اوباما، اروپا را به عنوان شريك اصلي خود در مذاكره با ايران قرار داد بلكه چين و روسيه نيز براي تسهيل روند مذاكراتي در برجام نقش اروپا را پذيرفتند. اگر برجام سقوط كند، اتحاديه اروپا اعتبار خود به عنوان يك مذاكره‌كننده و واسطه را از دست خواهد داد. اتحاديه اروپا با در مركز كار قرار دادن سازمان ملل از چند جانبه‌گرايي و رفتار قانونمند در سطح بين‌المللي حمايت مي‌كند و اين در حالي است كه امريكا به شكل يكجانبه با كناره‌گيري از توافق هسته‌اي، قطعنامه 2231 را زير پا گذاشته است. با وجود بدعهدي‌هاي امريكا، تهران تاكنون به برجام پايبند بوده و 14 گزارش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اين امر را تاييد مي‌كند. اين اتفاق در حالي رخ داد كه هيچ كس در سطح بين‌المللي انتظار نداشت كه امريكا آن بازيگري باشد كه نخستين تقلب را در برجام مي‌كند. شرايط براي اتحاديه اروپا آسان نيست. اروپايي‌ها نمي‌توانند همگام با امريكا از برجام خارج شوند و همزمان نمي‌توانند از نظر اقتصادي به دليل سلطه دلار مقابل امريكا بايستند. اروپا جرات نمي‌كند بر كمپاني‌هاي امريكايي در اقدامي متقابل تحريم وضع كند و بر همين اساس دامنه فعاليت‌هاي اينستكس هم مطابق با توانايي‌هاي اروپا خواهد بود. يكي از راه‌هايي كه پيش روي اروپاست تلاش براي الحاق روسيه و چين به اينستكس است. امريكا نمي‌تواند با سازوكاري كه همزمان 3 قدرت بين‌المللي را در خود جا داده، مقابله كند. در شرايطي كه اروپا نمي‌تواند خروج امريكا از برجام و مقابله با تحريم‌ها را به تنهايي حل و فصل كند، زمان آن فرا رسيده كه اتكاي بيشتري به چين و روسيه به عنوان دو عضو ديگر توافق بكند. اروپايي‌ها همواره بيم اين را دارند كه روسيه با نزديكي به آنها به دنبال ايجاد شكاف در رابطه سنتي فراآتلانتيكي اروپا و امريكا باشد اما در حوزه برجام اين رابطه سنتي همين الان هم شكاف خورده و اروپا بايد با غلبه بر ترس‌هايش در همكاري با روسيه و چين، توافق هسته‌اي با ايران را حفظ كند.