حضور ايران در يكي از مهم‌ترين جشنواره‌هاي جهاني در حوزه صنايع دستي اتفاقي است كه اين روزها توجه‌ها را به سمت اين حوزه جلب كرده است. به همين بهانه به سراغ دكتر پويا محموديان، معاونت دفتر صنايع دستي و هنرهاي سنتي سازمان صنايع دستي و گردشگري رفتيم؛ يكي از معدود مديران ارشد زن در حوزه فرهنگ و هنر. با او از چيستي صنايع دستي، اهميت حمايت از هنرمندان و صنعتگران حوزه و جايگاه صنايع دستي ايران در جهان گفتيم.
از حضور در جشنواره فاين‌كرفت فرانسه بگوييد.
در راستاي حمايت از صنايع دستي و هنرهاي سنتي كشور و به جهت ترويج اين هنرها و معرفي و شناساندن آثار دست هنرمندان و صنعتگران در سالي كه سال رونق توليد نام گرفته و در مجموع، طبق يكي از ماموريت‌هاي مهم معاونت صنايع دستي و هنرهاي سنتي كه حمايت از هنرمندان و صنعتگران و بسترسازي به جهت رونق صنايع دستي است، خودمان را متعهد دانستيم هنرمنداني را كه در جشنواره فاين كرفت فرانسه با آثار خود حاضر هستند، حمايت كنيم. اين نخستين‌باري است كه كشورمان در اين جشنواره معتبر و وزين در اتحاديه اروپا شركت كرده و اين حضور براي ما بسيار حايز اهميت است. از همان ابتدا نامه‌نگاري‌ها را شروع كرديم و در حال حاضر مشغول بسته‌بندي و ارسال بارها به فرودگاه پاريس هستيم. طبق برنامه‌ريزي‌هايي كه داشتيم رايزن محترم فرهنگي ما در پاريس به ما كمك خواهند كرد كه هماهنگي‌هاي لازم و ترخيص كالاها با سرعت و شكل مطلوبي انجام شود و در ورود كالاها به كشور فرانسه، حضور در نمايشگاه و سپس برگرداندن آنها به كشور به مشكلي برنخوريم. ما معتقديم صنايع دستي و هنرهاي سنتي مي‌توانند حتي در همين دوران تحريم‌ها هم سفيران فرهنگي ما باشند. اميدواريم اين نمايشگاه بتواند درخور شأن هنرمندان ما برگزار شود و با خودش ارزآوري داشته باشد. كشور ايران در حوزه صنايع دستي از لحاظ تنوع رشته‌ها سومين كشور جهان است و اولين كشور جهان از لحاظ ثبت شهرها و روستاهاي جهاني. از آنجايي كه در اين حوزه حرف‌هاي زيادي براي گفتن داريم، اين نمايشگاه مي‌تواند گوشه‌اي از عظمت هنر دست صنعتگران و هنرمندان ما باشد. اينجا بايد از انجمن هنرمندان سفالگر هم تشكر كنم كه يكي از رابطان اصلي در برگزاري اين نمايشگاه هستند و توانستيم با كمك آنها اين اتفاق را رقم بزنيم. در اينجا بايد از همكاري و زحمات رايزن محترم فرهنگي در پاريس، تلاش سازمان فرهنگ و ارتباطات و سفارت جمهوري اسلامي ايران در پاريس تشكر كنم.
در روند ارتباط با برگزاركننده‌ها و ارسال آثار، تحريم‌ها مشكل‌ساز نشدند؟
راستش براي‌مان خيلي جالب بود كه كشور فرانسه با افتخار از ما دعوت كرد و پذيراي آثار هنرمندان ما شد. اما تحريم‌ها مشكلاتي براي‌مان داشت با اين حال سعي كرديم تسليم نشويم و بهترين راه‌ها را براي حضور پيدا كنيم. براي مثال ابتدا قرار بود آثار هنرمندان ما با هواپيمايي ماهان ارسال بشوند اما بعد از اينكه پروازهاي اين شركت هواپيمايي به فرانسه به جهت تحريم‌ها متوقف شد دلسرد نشديم و تدابير ديگري انديشيده شد كه بار در وقت مقرر به نمايشگاه برسد. در هر صورت موانع و مشكلات هميشه هست اما آنچه براي‌مان اهميت دارد اين است كه با وجود مشكلات و موانعي كه وقت و زمان يا حتي هزينه‌هاي زيادي از ما مي‌گيرد در بازارهاي جهاني حضور داريم و صنايع دستي‌مان در همين دوران هم به خوبي در جهان ديده مي‌شود.
اين اولين حضور جدي صنايع دستي و هنرهاي سنتي ايران در يك جشنواره معتبر بين‌المللي است؟
ما هر ساله در جشنواره‌هاي بين‌المللي زيادي شركت داريم اما اين اولين حضور صنايع دستي و هنرهاي سنتي ايران در نمايشگاه فاين‌كرفت فرانسه است.
رصد اين قبيل جشنواره‌هاي بين‌المللي و حمايت از هنرمندان براي حضور در اين رويدادها در سياست‌هاي معاونت صنايع دستي چه جايگاهي دارد؟
اين موضوع جزو وظايف ما است؛ اينكه بتوانيم نمايشگاه‌هاي باقابليت را شناسايي كنيم، به هنرمندان، تجار و بازرگانان كمك كنيم تا در اين رويدادها حضور داشته باشند و حضورشان در جشنواره‌هاي جهاني را تسهيل كنيم همواره جزو وظايف حمايتي معاونت صنايع دستي و هنرهاي سنتي بوده است. اميدواريم در سال جديد با افزايش نفوذ در بازارهاي بين‌المللي و ايجاد بازارهاي پايدار جهاني چه به جهت ارزآوري و چه به جهت اعتباري خود را نشان بدهيم و ترقي كنيم.
درباره حمايت از خود هنرمندان چطور؟ چه برنامه‌هايي در اين باره داريد؟
يكي از برنامه‌ها همان بسترسازي و تسهيل حضور آنها در بازارهاي جهاني و جشنواره‌هاي مختلف بين‌المللي به عنوان ويترين‌هاي بازاريابي براي كالاهاي هنري است. يكي ديگر از كارهايي كه در تلاش براي تحقق آن هستيم ايجاد مراكز فروش دائم صنايع‌دستي در خارج از ايران است، خصوصا كشورهايي كه در آنها از صنايع دستي ما استقبال مي‌شود. در همين راستا برگزاري هفته‌هاي فرهنگي را هم مدنظر داريم.
اين رويدادها با همكاري وزارت امورخارجه برگزار مي‌شوند؟
عمده آن با وزارت فرهنگ و ارتباطات اسلامي و بخشي هم با كمك و همكاري وزارت امور خارجه امكان‌پذير مي‌شود. در اين هفته‌ها هم عرضه محصولات هنرمندان و هم برگزاري ورك‌شاپ‌ها اتفاق مي‌افتند. معمولا اين رويدادها با استقبال افرادي كه به هنر ايران علاقه‌مندند، روبرو مي‌شود. در داخل كشور هم زمينه‌سازي جشنواره‌هاي مختلف سراسري، ملي و منطقه‌اي از فعاليت‌هاي ديگر ما براي حمايت از هنرمندان است. دادن تسهيلات با نرخ كارمزد ارزان‌قيمت كه بتواند باعث رونق كار صنعتگران و هنرمندان شود، براي‌مان حائز اهميت است. فرهنگ‌سازي، گفتمان‌سازي و معرفي صنايع دستي هنرمندان‌مان چه در داخل و چه در خارج از كشور يكي از آن مسائلي است كه به شدت روي آن پافشاري داريم زيرا معتقديم هر چقدر مردم و هنردوستان با صنايع دستي ما بيشتر آشنا شوند و آگاهي بيشتري نسبت به آن داشته باشند قطعا ارتباط‌گيري، خريد و حمايت‌شان از اين كالاي فرهنگي بيشتر خواهد شد. همچنين ايجاد خانه‌هاي خلاق نيز در دستور كار ما است كه خصوصا تا پايان سال ۹۸ اين پروژه‌ها را به سرانجام برسانيم. در اين خانه‌ها قرار است به رفع مشكل هنرمندان و صنعتگران‌مان بپردازيم؛ حالا اين مشكل ممكن است در تهيه مواد اوليه يا تكنيك‌هاي توليد يا مثلا بازاريابي، بازارداري و بازارسازي باشد يا در زمينه ارتباطات. همچنين رفع موانع توليد براي مثال رفع مشكلات مواد اوليه در حد توان‌مان جزو برنامه‌هاي ما است.
قرار است رفع اين مشكل به چه شكلي انجام شود؟
كارگروه‌هاي تخصصي در اين بين تشكيل شده‌اند و با وزارتخانه‌هاي مختلف ارتباط‌گيري كرده‌اند تا بتوانند مواد اوليه را براي هنرمندان ما تامين كنند. مثلا درباره فلز مس اين اتفاق افتاد؛ تمهيداتي انديشيده شد كه در زمان مناسب و با هزينه‌هاي مناسب‌تر به هنرمنداني كه روي اين فلز كار مي‌كنند بتوانيم مواد اوليه‌شان را برسانيم. كارگروه‌هاي مشابهي در زمينه چرم داريم، در زمينه نخ هم همين طور؛ همچنين كارگروهي در زمينه سفال و سراميك داريم. امسال بخشي از مسووليت ما در رفع مشكلات توليدي هنرمندان است.
رشته‌هايي در اين بين وجود دارند كه هم جزو صنايع دستي و هنرهاي سنتي شناخته مي‌شوند و هم هنرهاي تجسمي. مثلا سفال و سراميك رشته‌اي است كه انجمني در خانه هنرمندان دارد. در واقع گاهي رويكردهاي خلاقه‌اي وجود دارد كه آثار را به هنرهاي تجسمي نزديك مي‌كند. مرز بين اين دو حوزه كجاست؟
ما در زمينه صنايع دستي و هنرهاي سنتي بيش از ۲۹۵ رشته مشخص داريم كه به تاييد اين معاونت درآمده و رشته‌هاي تاييد شده صنايع دستي هستند. خلاقيت و نوآوري مساله‌اي است كه خود ما مشوق آن هستيم تا بتوانيم با حفظ اصالت‌ها به توليد آثار خلاق بپردازيم. اين مساله مي‌تواند در زمينه ابعاد، فرم يا طرح‌هايي باشد كه در طراحي كالاي صنايع دستي انجام مي‌پذيرد. اما به هر حال ما هم به مرز ميان اين دو گونه هنري معتقديم و اعتقاد داريم اصلا ماهيت شكل‌گيري هنرهاي تجسمي با هنرهاي سنتي متفاوت است. با اين حال بسيار شاهد تلفيق اين دوگونه و كنار هم قرارگيري آنها هستيم كه اين اتفاق خصوصا در نمايشگاه‌ها زياد رخ مي‌دهد و ما به جهت هم‌افزايي از آن استقبال مي‌كنيم.
به طور كلي تعريف صنايع‌دستي معاصر چيست؟
تاكيد مي‌كنم كه حفظ اصالت‌ها در صنايع دستي بسيار مهم است. يعني بايد ريشه‌ها را حفظ كنيم و تمامي خلاقيت‌هايي كه در طرح‌ها، نقوش، در ابعاد و كاربري ايجاد مي‌شوند بايد با اين نكته همراه باشند. اين مي‌تواند صنايع‌دستي نسل جديد ما يا همان صنايع دستي معاصر باشد.
اين روزها مراكز اصلي‌اي كه آثار صنايع دستي را در معرض نمايش مي‌گذارند، كجاست؟
بيشترين درصد فروش اين آثار امروز يا در فروشگاه‌هاي فيزيكي است يا در سايت‌هاي آنلاين. بسياري از صنعتگران و هنرمندان ما از طريق شبكه‌هاي مجازي و صفحه‌هاي اينستاگرامي خود مشغول فروش آثارشان هستند. به غير از فروشگاه‌هاي فيزيكي، بازارچه‌هاي صنايع دستي وجود دارند كه دو گروه ثابت و موقت را شامل مي‌شوند. نمايشگاه‌هاي صنايع دستي نيز كه مي‌توانند سراسري، ملي يا منطقه‌اي باشند هم ديگر مراكز عرضه و معرفي آثار صنايع دستي و هنرهاي سنتي هستند. يكي ديگر از جاهايي كه صنايع دستي ديده مي‌شود، جوايز غيرنقدي بانك‌ها هستند. 11 بانك كشور در سبد جوايز غيرنقدي خود از صنايع دستي استفاده مي‌كنند. بانك‌ها آثار هنرمندان و صنعتگران را خريداري مي‌كنند و اين اقدام به چرخه اقتصاد اين حرفه كمك مي‌كند. به جز اينها صادرات صنايع دستي اتفاق ديگري است كه به صورت محدود و چه عمده در حال حاضر انجام مي‌شود.
روابط سازمان با همتاهاي خودش در كشورهاي ديگر چگونه است؟ آيا فعاليت ديگر سازمان‌ها و نهادهاي مربوط به اين حوزه در دنيا بررسي و رصد مي‌شود؟ جريان‌هاي هنري دنيا در حوزه صنايع دستي در اين معاونت پيگيري مي‌شوند؟
بله، ما خوشبختانه يكي از اعضاي فعال ورد كرفت كانسيل (شوراي جهاني صنايع دستي) هستيم و به خاطر اينكه در آسيا قرار گرفته‌ايم، عضو فعال شوراي جهاني شعبه آسيا و اقيانوسيه هستيم. در حال حاضر قائم مقام دفتر غرب آسيا در شوراي جهاني صنايع دستي هستيم و با توجه به اينكه سومين كشور از لحاظ تنوع توليدات هستيم، اتفاقات بين‌المللي خوبي را در اين سال‌ها شاهد بوده‌ايم و توانسته‌ايم در آنها شركت داشته باشيم. بارها داوران بين‌المللي، ارزيابان و نمايندگان ساير كشورها در ايران حضور داشته‌اند و مهمان ما بوده‌اند. به علت فرهنگي بودن رويدادهاي‌مان ارتباط خوبي با دفتر يونسكو و همچنين ارتباط خوبي با يونيدو داريم.
با همه اين اوصاف، افتخارات و موقعيت‌هايي كه وجود دارد، صنايع دستي و هنرهاي سنتي ايران را به لحاظ كيفي چطور مي‌بينيد؟
صنايع دستي ايران طي چند سال اخير شاهد تحول عجيبي بوده كه شايد علت اصلي آن حضور جوانان خوشفكر و خلاق اين حوزه بوده است كه نخبه هستند و بسيار صاحب ايده‌اند. همين ايده‌هاي جديد چه در بحث تجارت و چه در بحث توليد تحول عظيمي در اين حوزه ايجاد كرده است. صنايع دستي ما امروزه بسيار گسترده شده، 31 استان با 31 ظرفيت متفاوت وجود دارد. چيزي حدود 2 ميليون نفر در كشور به صنايع دستي و هنرهاي سنتي مشغول هستند و جزو اين خانواده‌اند. ما جزو معدود كشورهايي هستيم كه رشته صنايع دستي را به دو صورت يعني هم استاد - شاگردي و هم به صورت آكادميك در دانشگاه‌ها در مقطع كارشناسي و كارشناسي ارشد داريم. اينها همه باعث شده پشتوانه و ظرفيت خوبي در اين حوزه داشته باشيم.
مقطع دكتراي صنايع دستي هم در دانشگاه‌ها تدريس مي‌شود؟
مقطع دكتراي پژوهش هنر در دانشگاه‌هاي هنر تدريس مي‌شود. البته بايد بگويم در بعد تجاري، هنوز با جايگاه مطلوب‌مان در دنيا فاصله داريم. از لحاظ تعداد هنرمندان، كيفيت كاري آنها و ظرفيتي كه وجود دارد كشوري هستيم كه توانمند است. من آينده صنايع دستي كشور را با وجود تمامي مشكلاتي كه در كشور وجود دارد و خانواده صنايع دستي و هنرهاي سنتي هم از آن مستثنا نيست، آينده خوبي مي‌بينم به اين خاطر كه نيروي انساني ما و جوانان صاحب ايده اين حوزه است.
اين ظرفيت در آكادمي هم وجود دارد؟ در دانشگاه‌هاي صنايع دستي عملكرد خوبي داشته‌ايم؟
بله، اين ظرفيت در دانشگاه‌ها هم هست. جواناني كه از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصيل مي‌شوند خود منشأ تغييرات مثبتي هستند. همه اينها با برنامه‌ريزي درست و حمايت همه‌جانبه تمامي ارگان‌هاي دولتي مي‌تواند منجر به اتفاقات درخشاني در اين حوزه شود.
ما در زمينه صنايع دستي و هنرهاي سنتي بيش از ۲۹۵ رشته مشخص داريم كه به تاييد اين معاونت درآمده و رشته‌هاي تاييد شده صنايع دستي هستند. خلاقيت و نوآوري مساله‌اي است كه خود ما مشوق آن هستيم تا بتوانيم با حفظ اصالت‌ها به توليد آثار خلاق بپردازيم.