ميناماتا، وفاقي براي يك چالش
شينا انصاري
غم‌انگيزترين واقعه ناشي از آلودگي جيوه كه نگاه جامعه جهاني را به خطرات اين فلز سنگين جلب كرد در شهر ميناماتاي ژاپن رخ داد؛ انتشار جيوه از واحدي صنعتي به دريا و مصرف آبزيان آلوده توسط مردم محلي موجب بروز بيماري اعصاب مركزي در تعداد كثيري از شهروندان اين شهر در سال 1956 شد، تشنج، از دست دادن هوشياري، كما و مرگ از عوارض بيماري ميناماتا بود و بيش از 2200 نفر قربانيان تاييد شده اين واقعه بودند. طي سال‌هاي بعد از اين رخداد، گزارش‌ها و آثار مخرب مسموميت با جيوه زمينه‌ساز اجماع كشورها براي پي‌ريزي توافقي جهاني به منظور مقابله با آلودگي اين آلاينده خطرناك شد. «كنوانسيون ميناماتا براي مقابله با آلودگي جيوه» از جانب شوراي حكام برنامه محيط زيست ملل متحد (يونپ) به عنوان عالي‌ترين نهاد نظارت بر موضوعات زيست‌محيطي طي يك دهه بررسي و تدوين سازوكارهاي لازم براي كاهش آلودگي جيوه، نهايتا در ژانويه 2013 به تصويب رسيد. جمهوري اسلامي ايران نيز شصتمين كشوري بود كه به اين كنوانسيون ملحق شد. مفاد اين كنوانسيون مانند ساير معاهدات حقوقي زيست‌محيطي، حاصل چانه‌زني دو گروه از كشورهاي توسعه‌يافته و در حال توسعه با توجه به اصل مسووليت مشترك اما متفاوت آنها بود و اجراي اقدامات اساسي براي حذف و كاهش آلودگي مانند ممنوعيت فعاليت معادن جديد، متوقف كردن معادن موجود، كنترل انتشار جيوه در اتمسفر و رهاسازي آن در آب و خاك، حذف پروسه‌هاي صنعتي نظير كلر الكالي تا سال 2025 ميلادي و حذف كاربرد جيوه در دندانپزشكي را تا سال 2020 ميلادي در دستوركار قرار داده است.
هم‌اكنون بيش از ۱۶۰ كشور متعهد به اجراي اين پيمان زيست‌محيطي و بهداشتي براي كاهش و حذف جيوه هستند؛ با اين حال به رغم ضرورت وجود اقدامات مشترك و هماهنگ ميان كشورهاي مختلف جهان براي مقابله با آلودگي جيوه، به واسطه ويژگي‌هاي خاص اين آلاينده خطرناك، اثرات تجمعي و امكان انتقال و جابه‌جايي آن تا كيلومترها و بقاي آن از طريق جذب در گياهان و جانوران، ورود به زنجيره غذايي دريايي و آلودگي محصولات كشاورزي از طريق خاك و آب آلوده، روند حذف اين آلاينده را بسيار پيچيده و دشوار خواهد كرد.
بيش از 600 شغل در جهان وجود دارند كه به‌نوعي با جيوه در ارتباط هستند، اين فلز سمي در صنايع شيميايي، الكتريكي، الكترونيكي و باتري‌سازي، دستگاه‌هاي اندازه‌گيري، مصارف دارويي و كلينيك‌هاي دندانپزشكي كاربرد دارد. آمالگام‌هاي دنداني، محصولات آرايشي بهداشتي، تجهيزات پزشكي، رنگ‌هاي ساختماني، لامپ‌هاي كم‌مصرف، صنايع الكترونيك، واحدهاي توليد خودرو، كارخانه‌هاي سيمان، ذوب فلزات، مجتمع‌هاي توليد فولاد و صنايع چوب و كاغذ از جمله منابع مهم انتشار جيوه محسوب مي‌شوند و در برنامه اجرايي كنوانسيون نيز منظور شده‌اند. نكته حايز اهميت آنكه به دليل پيچيدگي‌هاي اشاره شده براي حذف اين آلاينده، عمدتا «كاهش آلايندگي» مدنظر قرار گرفته است. هرچند فاز كاهش نيز زماني مي‌تواند محقق شود كه دسترسي به راه‌حل‌هاي اجرايي، موثر و مطلوب، به ويژه براي كشورهاي در حال توسعه از طريق تسهيلات و حمايت‌هاي مالي و فني فراهم باشد.
با لازم‌الاجرا شدن كنوانسيون «ميناماتا» در سال ۲۰۱۷، اجراي مفاد اين معاهده جهاني در كشور نه تنها از منظر تعهدات بين‌المللي، بلكه براي دستيابي به اهداف زيست‌محيطي و حفظ سلامت آحاد جامعه مي‌تواند بسيار ضروري باشد. شناسايي وضعيت موجود، اجراي برنامه‌ها و گام برداشتن در اين مسير نيازمند توجه ويژه و همكاري تمام‌قد كليه دستگاه‌هاي ملي دخيل در كاربرد و مديريت جيوه است.