به نظر مي‌رسد تحولات جهاني با سرعت بيشتري در جريان است و بسياري از اين تحولات بر رابطه اقتصاد ايران و اقتصاد جهاني نقش دارند. از شدت گرفتن جنگ تجاري ميان چين و امريكا گرفته تا انتخابات در هندوستان و... همگي مناسباتي هستند كه بر مساله تحريم اقتصاد ايران اثرگذار‌ند. از سوي ديگر سفر وزير امور خارجه ايران به هندوستان آن هم در شرايطي كه هند در آستانه انتخابات قرار دارد، سيگنال‌هاي مختلفي به هم‌پيمانان امريكا و مشتري‌هاي سابق نفت ايران مي‌فرستد و آن اقدامي عاجل براي مشخص كردن موضع خود در قبال تحريم‌ها است. كاهش واردات نفت چين از امريكا نيز فرصتي دوباره است تا بتواند ميزان فروش نفت ايران به چين بيشتر شود. همچنين اگرچه برخي مقامات تركيه‌اي از توقف خريد نفت از ايران با پايان يافتن مهلت معافيت‌ها سخن گفته‌اند اما به تازگي عراق از ادامه معافيت‌ها خبر داده است. به نظر مي‌رسد تحولات به سمت پررنگ‌تر شدن نقش ايران در مناسبات اقتصادي دنيا در حال حركت است؛ مناسباتي كه در نهايت مي‌تواند به بي‌اثر شدن تحريم‌ها ميل كند.
ايران و هند
بسياري معتقدند مناسبات ميان ايران و هند از خريد يا عدم خريد نفت ايران گذشته است، پاي منافع بزرگ‌تري در ميان است و آن دسترسي آسان به بازار آسياي ميانه است. بندر چابهار به عنوان مهم‌ترين قطب ترانزيت كالا به افغانستان و آسياي ميانه است و هندي‌ها مي‌دانند اگر موقعيت استراتژيك اين بندر را از دست بدهند، ديگر نمي‌توانند در كنار امريكا از نفوذ چين در جهان بكاهند. از سوي ديگر ايران نيز در صورت تامين شدن منافعش اجازه استفاده از اين بندر را صادر خواهد كرد.
هند در موقعيت سخت و حساسي قرار دارد. اما در سايه نبود بندر چابهار در ليست تحريم‌ها، مي‌تواند به مراودات رسمي تجاري با ايران ادامه دهد. در سوي ديگر ميدان، هندي‌ها نيز به دنبال كسب معافيت از امريكا هستند چرا كه رقابت بين پكن و واشنگتن بعد از تحريم صنايع مخابراتي چين، وارد فاز جدي و خطرناك‌تري شده و انتظار مي‌رود اين رقابت در سال جاري ميلادي نيز سخت‌تر شود. پس دور از ذهن نيست كه امريكا در ميانه جنگش با چين، هند را در ميدان رقابت نگه دارد؛ از اين رو انعطاف بيشتري را براي شريك خود قايل شود.
شايعه، واقعيت يافت
جنگ تجاري ميان چين و امريكا نه تنها دو كشور بلكه ساير مناسبات اقتصادي و تجاري جهان را نيز تحت تاثير قرار مي‌دهد. آغاز‌كننده جنگ تجاري، امريكا بود كه با وضع تعرفه‌هايي كه هر روز نيز سنگين‌تر مي‌شد، اقتصاد و رشد چين را مورد هدف قرار داده بود. تقريبا بر همگان آشكار شده كه هيچ چيز به اندازه جنگ تجاري بر ميزان عرضه و تقاضاي نفت تاثيرگذار نبوده است اما جنگ تجاري زماني اهميت بيشتري مي‌يابد كه اگر چين بر واردات نفت امريكا تعرفه وضع كند، مي‌تواند به خريد نفت ايران ادامه دهد.
چين كشوري با توليد كالا و تقاضاي نفت بالا است و هر اقدامي كه بر جريان تقاضاي نفتش تاثير بگذارد، آينده رشد اقتصادي و تقاضاي نفت را نيز تحت‌تاثير قرار مي‌دهد. با توجه به اينكه چين بزرگ‌ترين خريدار نفت جهان است، پكن براي وادار كردن امريكا به عقب‌نشيني، بر واردات گاز LNG تعرفه وضع كرد. هرچند خبرها حاكي از آن بود كه چين همچنان نفت امريكا را براي چانه‌زني‌هاي بيشتر در دورهاي بعدي مذاكرات نياز دارد به همين دليل تعرفه‌اي بر آن وضع نمي‌كند اما بعد از تعرفه بر محصولات هواوي، چين نيز تصميم به كاهش واردات نفت امريكا كرد.
پايان هفته گذشته خبري منتشر شد مبني بر اينكه پالايشگاه‌ها و خريداران چيني با تشديد جنگ تجاري تمايلي به امضاي قرارداد تامين بلندمدت نفت با توليدكنندگان نفت امريكا ندارند. هر چند يكي از مديران عامل شركت انرژي امريكا اين خبر را تاييد كرد و ادامه داد كه شركت‌هاي چيني‌ها ناپديد شدند و اثري از آنها نيست. طبق آمارهاي اداره اطلاعات انرژي در نيمه نخست سال گذشته ميلادي، چين به‌طور ميانگين روزانه 377 هزار بشكه نفت از امريكا مي‌خريد كه با اين حساب بزرگ ترين خريدار نفت امريكا بود. اما تازه‌ترين آمارها حكايت از اين دارد كه خريد چين به 41 هزار بشكه در روز رسيده است... . به نظر مي‌رسد با وجود عرضه كافي نفت توسط ايران و روسيه، چين نه‌تنها تمايلي به خريد نفت از كشوري كه شروع‌كننده جنگ تجاري بوده، ندارد بلكه وضع تعرفه‌هاي بالاتر باعث مي‌شود چين با قاطعيت بيشتري به خريد نفت از ايران اقدام كند.
هر چند عدم تمايل چيني‌ها به امضاي قرارداد بلندمدت براي خريد نفت، مختص به شرايط فعلي نيست. سال گذشته با وجود آتش‌بسي سه ماهه ميان پكن و واشنگتن، چيني‌ها خريد نفت از امريكا را متوقف كرده بودند و بعد از آن هم واردات بسيار كمي داشتند.
با توجه به اينكه طرف‌هاي امضا‌كننده برجام خواستار تداومش هستند، با خروج امريكا از برجام، تحريم نفت ايران و جنگ تجاري با چين، شرايطي ايجاد شد كه همه طرف‌هاي حافظ منافع در برجام به دنبال استفاده حداكثري چين از بازار نفت ايران باشند. به نظر مي‌رسد با بن‌بست در مذاكرات تجاري امريكا و چين، اين وضعيت ادامه پيدا خواهد كرد و حتي با تحريم شدن شركت مخابراتي هواوي، وخامت بيشتري خواهد داشت. بايد منتظر واكنش احتمالي چين به نفت امريكا و اعلام رسمي تعرفه‌بندي بر واردات نفت بود.
كشورهاي ديگر، از حرف تا عمل
طبق گزارش‌هاي رويترز، تركيه از ماه جديد ميلادي، نفتي از ايران نمي‌خرد؛ هر چند اين خبر را يكي از مقامات دولتي تركيه منتشر كرد. رويترز به نقل از منابع نفتي گزارش كرده بود كه از اول ماه مه و لغو معافيت‌هاي
شش‌ماهه قبلي، هيچ نفتكشي كه در بنادر ايران بارگيري شده باشد وارد بنادر تركيه نشده است. تحليلگران گفته‌اند كه تركيه به جاي ايران، نياز نفتي خود را از عراق، روسيه و قزاقستان تامين مي‌كند. اين مقام تركيه كه نامش جايي فاش نشد، از تركيه به عنوان متحد استراتژيك امريكا در منطقه ياد كرد و با وجود صحبت‌ها و وعده‌هاي قبلي تركيه مبني بر ادامه خريد نفت ايران، اين كشور در حال حاضر از تحريم نفتي امريكا عليه ايران تبعيت مي‌كند اما نه تنها تركيه، بلكه تحولات سياسي و اقتصادي مربوط به ديگر كشورهاي خريدار نفت ايران نيز مهم است.
تمديد معافيت واردات برق و گاز از ايران
اما خبر مهم‌تري كه در حوزه انرژي در چند روز اخير رخ داد، قبول درخواست عراقي‌ها مبني بر معافيت از تحريم واردات برق و گاز از ايران توسط امريكايي‌ها بود. مقام‌هاي دولت امريكا به مدت سه ماه معافيت‌هاي تحريمي را تمديد كردند.منابع وزارت خارجه امريكا گفته‌اند كه هدف از اعطاي اين معافيت مقابله با كمبود شديد برق در عراق است هر چند تاكيد داشته‌اند كه بايد براي مساله اتكاي عراق به برق وارداتي از ايران چاره‌جويي شود. هرچند به نظر مي‌رسد مهم‌ترين دليلي كه باعث موافقت واشنگتن براي تمديد معافيت‌ها شد، ترس از بروز ناآرامي‌هاي اجتماعي و از بين رفتن ثبات سياسي نسبي در عراق به عنوان يكي از كشورهاي استراتژيك كه امريكا در آن پايگاه دارد، شده باشد.
چهارراه استراتژيك چابهار
تحولات مربوط به هند به خصوص در اين برهه براي كشور مهم است چرا كه اولا هند خريدار اعظم نفت ايران است و از سوي ديگر در بندر چابهار نيز مناسبات اقتصادي و تجاري گسترده‌اي دارد، به‌طور قطع براي تحت‌الشعاع قرار نگرفتن اين مناسبات و استفاده حداكثري از عدم تحريم بندر چابهار، رويكردي اتخاذ مي‌كند تا بتواند ايران را در مناسبات آتي راضي نگه دارد. چندي پيش از اعلام لغو معافيت در ارديبهشت، هند واردات نفت خود از ايران را كاهش داده بود. هندي‌ها در پاسخ به روند خريد نفت از ايران، آن را به بعد از انتخابات و دولتي كه روي كار مي‌آيد، موكول كردند. هر چند قبل از اعلام پايان معافيت‌ها، دهلي نو اعلام كرده بود كه يك سري برنامه‌ريزي‌ها را براي ممانعت از بروز اختلال در تامين منابع نفتي انجام داده است. هند مي‌داند كه بايد براي جايگزين كردن نفت ايران هزينه‌هاي زيادي بپردازد و در صورت همراهي با تحريم‌هاي نفتي، جايگاهش در منطقه را از دست بدهد.
هند قرار است از طريق بندر چابهار به آسياي ميانه متصل شود اين به معني ايجاد منافع قوي اقتصادي و استراتژيك است. از سوي ديگر ورود هند به عنوان مهم‌ترين شريك استراتژيك امريكا در برابر چين به آسياي ميانه، منافعي را نيز براي امريكا ايجاد مي‌كند. دهلي نو و واشنگتن مي‌دانند براي حفظ بلندمدت اين منافع نياز به صلح و امنيت در منطقه است.
هند با وجود نزديك بودن به انتخابات دولت، تا حدي از مناقشات منطقه‌اي دور مانده و اظهار نظرات بسيار محتاطانه‌اي انجام مي‌دهد اما اين رويكرد نمي‌تواند ادامه داشته باشد چرا كه با وجود بندر چابهار ايران خواستار اتخاذ موضعي قوي در خصوص تحريم‌هاي نفتي و ادامه يا قطع روند خريد نفتي است. به نظر مي‌رسد حجم بالاي روابط تجاري شركت‌ها و موسسات تجاري هندي با امريكا، اين كشور را همسو با سياست‌هاي كاخ سفيد كند اما به واسطه رقابت جدي و جنگ تجاري ميان چين و امريكا و حضور پكن در بندر گوادر پاكستان، امريكا سعي دارد از شريكش هندوستان براي تقابل با اين حضور در منطقه شبه قاره و سواحل مكران استفاده كند.
هفته گذشته محمدجواد ظريف، در سفري به چابهار از بنادر ترانزيتي كالا ديدن كرد. وزير امور خارجه در اين سفر خاطرنشان كرد كه چابهار حلقه اتصال كشورهاي منطقه نظير پاكستان، افغانستان، چين و ايران است و مي‌تواند نقش مهمي در توسعه مناطق همجوار داشته باشد. ظريف معتقد است اين بندر تنها مسير امن و مطمئن براي توسعه افغانستان است و مي‌تواند كالاهاي اين كشور را به دنيا صادر كند. وزير امور خارجه ادامه داد: بنادر چابهار ايران و گوادر پاكستان دو بندر رقيب نيستند بلكه مكمل يكديگرند و چنانچه در مقابل همديگر باشند به ضرر هر دو بندر خواهد بود. وزير امور خارجه همچنين از وعده‌هاي سرمايه‌گذاري در بخش پتروشيمي خارجي توسط شركت‌هاي خارجي خبر داده بود.