دغدغه‌هاي توسعه گردشگري
ابوالفضل ميرقاسمي
تنوع شرايط اقليمي و توپوگرافي ايران سبب بروز گوناگوني زيستي و فرهنگي شده و در نتيجه جاذبه‌هاي فراواني جهت توسعه گردشگري به خصوص در مناطق روستايي به وجود آمده است. روستاهايي كه بافت اصيل و سنتي و مراسم آييني و فرهنگي خويش را حفظ كرده‌اند، جاذبه بيشتري دارند به خصوص براي شهرنشيناني كه از زندگي خشك و بي‌روح آپارتماني و ماشيني خسته شده‌اند و دوست دارند به دامن طبيعت و محيط سالم، شاد، باصفا و بي‌آلايش روستا پناه ببرند.
از طرف ديگر، افزايش جمعيت و تخريب منابع پايه(آب،خاك‌وگياه) سبب شده كه اكثر روستاها با مشكلات كاهش درآمد يا بيكاري مواجه شده در نتيجه بعضي از جوانان جوياي كار و جوياي نام مجبور به مهاجرت به شهرها شوند. خوشبختانه اخيرا توجه زيادي به توسعه گردشگري بومي و روستايي(خانه مسافر) شده است كه مي‌تواند سبب رونق اقتصادي جوامع روستايي و عشايري شود تا ايشان در كنار فعاليت‌هاي كشاورزي و دامپروري بتوانند درآمد مكملي هم داشته و به بهبود معيشت خويش كمك كنند. بديهي است نگاه تك بُعدي اقتصادي(درآمدزايي) به توسعه گردشگري محكوم به شكست است و شكوفايي و پايداري صنعت گردشگري منوط به رعايت ساير ابعاد توسعه يعني ملاحظات محيط زيستي، فرهنگي، اجتماعي و امنيتي است.
روستاها داراي بافت فرهنگي و اجتماعي خاص خودشان هستند و اين نگراني وجود دارد كه توسعه غيراصولي و شتابزده گردشگري روستايي سبب تخريب آن بافت فرهنگي و اجتماعي سنتي و اصيل روستا شده و در نتيجه نه تنها سرمايه‌گذاري‌ها در زمينه توسعه گردشگري محلي به خطر افتد بلكه سبب بروز منازعات و مناقشات داخلي در سطح روستا و از بين رفتن همبستگي و انسجام روستايي شود. وقتي يك ايده جديد نظير توسعه گردشگري روستايي يا بوم‌گردي مطرح مي‌شود معمولا افراد پيشرو و پيشگام(Pioneer) كه نسبتا داراي وضعيت مالي بهتري هستند يا ارتباطات خوبي با شهر و ادارات دولتي دارند از آن ايده استقبال كرده و به سرعت بستر فيزيكي مناسب(مرمت يا بازسازي ساختمان مناسب جهت توسعه بوم‌گردي يا آماده كردن يك يا دو اتاق مناسب در منزل خويش) را فراهم كرده و مجوزهاي لازم را اخذ مي‌كنند. شروع به فعاليت گردشگري روستايي توسط چند نفر از اعضاي روستا(كه نسبتا وضعيت خوبي دارند) سبب ايجاد درآمد بيشتر براي ايشان و به تدريج، افزايش نابرابري در بين افراد غني و فقير روستايي مي‌شود. آمدن گردشگران شهري به روستا و تلاش ميزبانان براي مهمان‌نوازي هر چه بيشتر و فراهم كردن آسايش و آرامش و جلب رضايت خاطر ايشان(به خصوص از طريق فراهم كردن محيطي شاد و طرب‌انگيز) در درازمدت سبب بروز مزاحمت براي ساير اعضاي روستا شده و ممكن است، تبعات منفي از بُعد فرهنگي و اجتماعي داشته باشد. مقاومت و مخالفت ساير اعضاي روستا كه از اين فرصت توسعه گردشگري بي‌نصيب مانده‌اند به تدريج ممكن است سبب بروز اختلافات داخلي در سطح روستا شده و كسب‌وكارهاي جديد را تهديد كرده يا متوقف كند. در صورتي كه توسعه اصولي گردشگري در روستا مي‌توانست سبب حفظ هويت و احياي مراسم آييني و فرهنگي روستا، تقويت سرمايه اجتماعي و بهبود نسبي معيشت جوامع محلي و شادابي و سرزندگي بيشتر مردمان روستا شود.
تجارب داخلي و جهاني حاكي از موفقيت‌هايي در زمينه توسعه اصولي گردشگري با رعايت اصول «گردشگري پايدار» يا «گردشگري جامعه‌محور» است. در گردشگري جامعه محور تلاش مي‌شود كه همه مردم روستا به طور مستقيم يا غيرمستقيم از منافع حاصل از توسعه گردشگري روستايي و بوم‌گردي منتفع شوند تا حتي‌الامكان تضاد منافع و اختلافي پيش نيايد. اين مهم يا از طريق تقسيم كار عادلانه(سهيم بودن و نقش داشتن افراد مختلف از جامعه روستايي در ارايه خدمات به گردشگران در خصوص تامين محل اسكان، غذا، نوشيدني، صنايع‌دستي، محصولات فرآوري شده كشاورزي و لبني، گياهان دارويي، عسل، راهنماي تور محلي و...) يا از طريق اختصاص بخشي از درآمد حاصل از فعاليت گردشگري به صندوق توسعه محلي روستا(كه منابع مالي صندوق صرف توسعه زيرساخت‌ها يا انجام كارهاي عام‌المنفعه در سطح روستا مي‌شود) يا از طريق نوبتي كردن بهره‌مندي از فرصت‌هاي پيش آمده گردشگري امكان‌پذير است.
انتظار مي‌رود كه مسوولان امر بيش از پيش در زمينه فرهنگ‌سازي، آموزش، اطلاع‌رساني، تدوين ضوابط و استانداردهاي گردشگري پايدار و جامعه محور اقدام كنند تا علاوه بر پيشگيري از بروز اختلافات و منازعات اجتماعي، بستر مناسب براي توسعه اصولي گردشگري و در نتيجه كمك به بهبود معيشت جوامع محلي فراهم شود.