سارا معصومي
توقف برخي تعهدات ايران در برجام با تشديد تلاش‌هاي اروپا براي حفظ توافق هسته‌اي همراه شده است؛ در حالي كه عبور ايران از مرز غني‌سازي 3.67 سوال‌هاي فراواني را در ذهن بسياري ايجاد كرده اما در چند روز اخير اصلي‌ترين پرسش اين است كه آيا مي‌توان برجام را با وضعيتي كه در حال حاضر گرفتار آن شده، نجات داد؟ آيا اروپايي‌ها مي‌توانند از پس تعهد برجامي برآيند و آيا اين اتفاق زماني رخ نخواهد داد كه حكم نوشداري بعد مرگ سهراب باشد؟
مشاور ديپلماتيك رييس‌جمهور فرانسه به عنوان نخستين مقام اروپايي پس از گام دوم ايران در كاهش از تعهدات برجامي به تهران مي‌آيد و همزمان كميسيون اتحاديه اروپا خبر داده كه تلاش‌هاي بسياري براي حفظ توافق هسته‌اي با ايران در جريان است. در بيانيه‌اي كه توسط يكي از سخنگوهاي كميسيون اتحاديه اروپا در جمع خبرنگاران قرائت شد، اروپا به عنوان عضوي از توافق هسته‌اي با ايران از تهران خواست كه با كاستن از سطح تعهدات برجامي، توافق هسته‌اي را تضعيف نكند. تلاش‌هاي اروپا براي نجات جان برجام در روزهايي شدت گرفته كه نفس‌هاي توافق هسته‌اي به شمارش افتاده است. در اين ميان اروپايي‌ها همچنان در ملأ عام تهران را به نقض توافقي متهم مي‌كنند كه نخستين نقض فاحش در آن با اسم امريكا گره خورده است. كميسيون اروپا در حالي از ايران مي‌خواهد با اقدام‌هاي خود برجام را تضعيف نكند كه نخستين ضربه را به توافق هسته‌اي دولت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا با خروج از اين توافق و همچنين بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي وارد كرد. اروپايي‌ها در يك سال و دو ماه گذشته فرض را بر اين گذاشته بودند كه تهران با نبود امريكا در برجام از منظر اقتصادي كنار خواهد آمد و همزمان از پيش‌بيني سطح فشار واشنگتن بر تهران با ابزار تحريم هم عاجز بودند. زماني كه دونالد ترامپ رسما در مسير اجرايي كردن سياست فشار حداكثري عليه تهران با لغو معافيت نفتي چند كشور خريدار نفت ايران برآمد زنگ‌هاي خطر در بروكسل به صدا درآمد و در تهران نيز كاسه صبر مقامات لبريز شد. در حالي كه برخي از منتقدان برجام در داخل اعتقاد دارند تهران بايد پيش از اين بازه زماني 1 سال و 60 روز اقدام به كاهش تعهدات برجامي مي‌كرد اما دوره صبر راهبردي تهران اكنون دست اين كشور را در مطالبه‌گري از اروپا بالا برده است. تهران مي‌گويد حتي به فرض صحت ادعاي اروپايي‌ها مبني بر سخت بودن به راه‌اندازي سازوكار اينستكس، ايران يك سال و دو ماه فرصت به سه كشور اروپايي داده و اكنون ساعت شني برجام رو به اتمام است. براساس همين صبر راهبردي ايران است كه امروز كشورهاي اروپايي براي توسل تند و تيز به مكانيسم‌هاي موجود در برجام حتي اگر بخواهند هم نمي‌توانند عجله به خرج بدهند. ايراني كه پيش از ورود به برجام پذيراي قطعنامه‌هاي رنگارنگ شوراي امنيت سازمان ملل شده و تحريم‌هاي چندجانبه امريكا، اتحاديه اروپا و شوراي امنيت را تحمل مي‌كرد امروز هرچند با بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا روبه‌رو است اما نه تنها مانع از شكل‌گيري اجماع پيشين عليه خود در سطح بين‌المللي شده بلكه صداي حقانيتش نيز بلند است. اروپايي‌ها در يك سال گذشته از عمر برجام در جلسات متعدد كميسيون مشترك، 11 تعهد براي جبران نبود امريكا در توافق هسته‌اي با ايران از حيث اقتصادي داده‌اند و اين در حالي است كه اين تعهدها همچنان بر زمين مانده‌اند. با آغاز 60 روز دوم از گام‌هاي تعريف شده ايران در كاهش تعهدات برجامي بايد ديد كه اروپا براي حفظ توافقي كه به اعتبارش در سطح بين‌المللي تبديل شده تا چه اندازه حاضر به پرداخت هزينه است؟ هزينه‌اي كه اروپايي‌ها در سال 2005 با امتناع از پرداخت آن عملا به توافق هسته‌اي به دست آمده با ايران پشت‌پا زدند و شاهد توسعه فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران در سال‌هاي پس از آن بودند.
پاريس و نقش ديرهنگام ميانجي
فرستاده ويژه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه به تهران آمد. به نظر مي‌رسد كه پاريس در ميان سه پايتخت اروپايي نقش پيشرو را براي متقاعد كردن تهران براي بازگشت به عقب برعهده گرفته است. «امانوئل بُن» مشاور ديپلماتيك رييس‌جمهور فرانسه براي دومين بار در دو ماه اخير با پيام ويژه امانوئل مكرون راهي تهران شده و به نخستين مقام اروپايي تبديل شده كه پس از آغاز گام دوم ايران در روز 16 تيرماه به تهران آمد. مكرون كه كشورش سابقه ايفاي نقش «پليس بد» را در قبال ايران برعهده دارد و همزمان از ايده دونالد ترامپ براي مذاكره جديد درباره برنامه هسته‌اي ايران هم استقبال مي‌كند اكنون در نقش ميانجي ظاهر شده است. ميانجي ميان ايران و امريكا يا ايران و 1+4 چندان مشخص نيست. شامگاه 15 ارديبهشت مكرون در تماسي تلفني از همتاي ايراني خود 9 روز فرصت خواست تا ايران و سه كشور اروپايي مذاكره درباره نحوه اجراي برجام را پيش ببرند، حسن روحاني از گفت‌وگو درباره اجراي برجام استقبال اما همزمان تاكيد كرد كه تمديد دوره 60 روزه نخست ممكن نيست. براساس 9 روزي كه از متن مكالمه مكرون و روحاني منتشر شده بسياري از گمانه‌زني‌ها حاكي از آن است كه تا روز 15 جولاي برابر با 24 تيرماه دور جديدي از رايزني‌ها ولو در سطح كارشناسي ميان ايران و 1+4 برگزار خواهد شد. در حالي كه ساعت شني 60 روز دوم از روز 16 تيرماه به كار افتاده فرانسه تلاش مي‌كند از سطح بحراني كه پيرامون برجام به وجود آمده بكاهد و برهمين اساس فرستاده مكرون احتمالا با بسته پيشنهادي جديدي از پاريس به تهران آمده است.
فايننشال‌تايمز در گزارشي در اين باره مي‌نويسد: اقدام‌هاي برجامي اخير ايران به خصوص عبور از سطح غني‌سازي 3.67 هم پيامي به واشنگتن است و هم ابزاري براي تحت‌فشار قرار دادن اروپا به منظور تلاش بيشتر براي منتفع‌سازي اقتصادي ايران. در حالي كه تحريم‌هاي امريكا بر ايران اعمال شده گزينه‌هاي چنداني براي مقابله با آنها وجود ندارد. الي گرانمايه كارشناس مسائل ايران و امريكا اعتقاد دارد كه برخي از كشورهاي حاضر در برجام تلاش مي‌كنند همچنان با وعده‌هاي خود زمان بخرند. او در اين باره مي‌گويد: «اروپايي‌ها گمان مي‌كنند با عبور زمان ممكن است گشايشي در رابطه ايران و امريكا ايجاد شود به گونه‌اي كه تحريم‌هاي امريكا عليه ايران شل‌تر شود.»
فايننشال‌تايمز در ادامه مي‌نويسد: كشورهاي اروپايي فضاي اندكي براي مانور در برابر تحريم‌هاي امريكا دارند اما همزمان از تهران مي‌خواهند از مسيري كه آمده و تعهدات هسته‌اي خود را كاهش داده بازگردد. اروپايي‌ها براي راضي كردن ايران مي‌گويند اينستكس از ماه گذشته ميلادي وارد فاز اجرا شده اما اهل فن مي‌گويند با امكانات فعلي دامنه اينستكس محدود بوده و بعيد است كه نيازهاي تهران را برآورده سازد. الي گرانمايه در اين باره مي‌گويد: «در زمين اروپايي‌ها گزينه‌هاي چنداني وجود ندارد.»
به گزارش «اعتماد» اگر توان اقتصادي و سياسي اروپا براي حفظ برجام را همين اندازه‌اي بدانيم كه تاكنون شاهد بوده‌ايم، بايد گفت كه در 60 روز دوم هم اتفاقي رخ نخواهد داد چرا كه اروپايي‌ها منتظر معجزه‌اي در رابطه ايران و امريكا هستند و ممكن است اين معجزه فعلا اتفاق نيفتد. محمدجواد ظريف بارها در توييت‌ها و مصاحبه‌هاي متفاوت در يك سال و دو ماه گذشته از عمر برجام تاكيد كرده بود كه اروپا نمي‌خواهد براي حفظ برجام تن به آب بدهد. رفتارهاي زيگزاكي اروپايي‌ها در يك سال گذشته نيز نشان از همين نبود اراده لازم دارد. تروييكاي اروپايي حتي در مقطعي ترجيح دادند فشار همه‌جانبه امريكا بر ايران را به نظاره بنشينند تا شايد در نتيجه آن بتوانند چه با طرح مساله مذاكره مجدد و چه در مسائل غيربرجامي، امتيازهاي بيشتري از ايران بگيرند. در نهايت سناريوهاي ترامپ هيچ كدام منجر به تسليم شدن تهران نشد و اروپا خود را در آستانه فروپاشي برجام ديد. در چنين شرايطي اروپا ناگزير به آب زدن است.
بازي دو سر باخت پيك با دستان خالي
واشنگتن‌پست در گزارشي با عنوان «آيا اروپا مي‌تواند؟» مي‌نويسد: اروپايي‌ها در يك سال گذشته به منظور حفظ توافق هسته‌اي تلاش كردند توازني در مواجهه با تهران و واشنگتن ايجاد كنند. اروپا هم از سوي تهران تحت فشار بود و هم از سوي امريكا و البته تلاش كرد كاري نكند كه هيچ‌كدام از طرفين خشمگين شوند. اما چند روز آتي سرنوشت‌ساز است چرا كه اروپا سرسختانه تلاش مي‌كند ايران خشمگين را در برجام نگاه دارد. رييس‌جمهور فرانسه پس از اعلام ايران مبني بر ورود به گام دوم تصميم گرفت به نمايندگي از سه كشور اروپايي ايران را از نزديك شدن به خطي كه عبور از آن كار را براي اروپا در برجام سخت مي‌كرد، دور كند. تروييكاي اروپايي پيش از ورود ايران به گام دوم تاكيد داشتند كه غني‌سازي فراتر از 3.67 در تاسيسات هسته‌اي ايران راهي براي آنها نخواهد گذاشت جز به كار انداختن مكانيسم ماشه و پايان دادن به توافق. با توجه به فضاي موجود ميان ايران و امريكا، اروپايي‌ها نگران ضربه‌هاي اقتصادي هستند كه تلاش آنها براي دور زدن تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا مي‌تواند بر بدنه اقتصاد ضعيف شده اروپا وارد كند. همزمان اروپا از دست يكجانبه‌گرايي‌هاي امريكا و خروج از برجام نيز به ستوه آمده و تمايلي ندارد با بازگرداندن تحريم‌ها عليه ايران، به قلدري‌هاي واشنگتن هم چراغ سبز نشان بدهد اما سوالي كه همزمان بايد به آن پاسخ بدهد اين است كه با ايران هسته‌اي چه كند؟
الي گرانمايه در اين باره به واشنگتن پست مي‌گويد: اروپايي‌ها تلاش مي‌كنند بهترين گزينه را انتخاب كنند پيش از آنكه مجبور شوند ميان فروپاشي برجام و حمله نظامي اسراييل يا امريكا به تاسيسات هسته‌اي ايران يكي را انتخاب كنند. در اين ميان رفتارهاي ايران كاملا حساب شده و مديريت شده است. ايراني‌ها سر و صداي بسياري به راه انداخته‌اند اما گام‌هاي آنها آن‌قدر هم كه برخي ادعا مي‌كنند خطرناك نيست؛ لذا عاقلانه نيست كه اروپايي‌ها با خروج از توافق واكنش قهري نشان بدهند.
اين رسانه امريكايي در ادامه مي‌نويسد: هيچ رهبر اروپايي تاكنون براي حفظ ثبات در پرونده ايران به اندازه مكرون سرمايه‌گذاري نكرده است. او پيش از آنكه ترامپ از برجام خارج شود تلاش كرد او را متقاعد به باقي ماندن در توافق كند و هنگام برداشته شدن گام دوم كاهش تعهدات برجامي نيز اين مكرون بود كه از روحاني خواست اندكي دست نگه دارد. درست است كه اروپايي‌ها به هزار و يك دليل كه مهم‌ترين آن وابستگي به امريكا براي حفظ امنيت در برابر روسيه و سايرين است تمايلي به تقابل با واشنگتن ندارند اما هر سه كشور اروپايي حاضر در برجام از چندماه پيش تلاش كرده‌اند به سازوكاري دست پيدا كنند كه در سايه آن بتوانند با ايران كار كنند. بحثي كه در حال حاضر در اروپا در جريان است اين است كه اروپايي كه در يك سال و 60 روز گذشته نتوانسته گام درخوري براي رضايت ايران بردارد اگر در دومين بازه زماني دو ماه تعيين‌شده از سوي تهران اين كار را بكند به ترس از گام سوم تهران كه اروپا آن را نقض برجام مي‌داند تعبير خواهد شد. همزمان اروپايي‌ها هيچ عجله‌اي ندارند مكانيسم ماشه را براي بازگرداندن تحريم‌هاي ايران فعال كنند. اروپايي‌ها سرسختانه اعتقاد دارند اينكه ايران يك سال پس از خروج امريكا از توافق هسته‌اي در آن مانده نشان‌دهنده تمايل اين كشور براي حفظ برجام است پس هنوز مي‌توان كاري انجام داد. البته اروپايي گام‌هايي را كه ايران تاكنون برداشته نقض فاحش برجام نمي‌دانند اما هشدار داده‌اند كه اگر ايران دست به اقدام فني جدي‌تري بزند تحريم‌ها را بازمي‌گردانند. حتي اگر اروپايي‌ها پرچم تخلف ايران در برجام را هم رسما بالا ببرند باز هم حدود يك ماه فرصت براي گفت‌وگو خواهند داشت و پس از اين فرصت است كه تحريم‌ها بازگردد. مشاور سياست خارجي مكرون در اين باره به واشنگتن‌پست مي‌گويد: حقيقت اين است كه ما (اروپايي‌ها) اميدوار بوديم كه با ايستادن در ميانه مي‌توانيم ايراني‌ها را تحت‌تاثير قرار بدهيم و از آنها بخواهيم كه با برجام منطقي برخورد كنند. اما ايراني‌ها پس از يك دوره صبر دقيقا مسير برعكس مسير پيش‌بيني‌شده از سوي ما را رفتند. تندروها در ايران به موهبت سياست‌هاي ترامپ جايگاه قوي‌تري پيدا كرده‌اند. احتمال جنگ بالا گرفته است و توانايي ما براي مقابله با آن نيز كاهش يافته است. سياست ما كار نكرد اما سوال اساسي اين است كه آيا اصلا چاره ديگري هم داشتيم؟
به گزارش «اعتماد»، فرستاده ويژه مكرون در حالي در وقت اضافه‌اي كه ايران به توافق هسته‌اي داده به تهران مي‌آيد كه در تهران كسي براي ديدارهاي نمايشي فرش قرمز پهن نكرده و فرصتي هم براي قمار دوباره اروپا وجود ندارد. چه پيكي از پاريس چه از برلين يا لندن اگر حامل پاسخ مثبت به پيشنهاد ايران براي منتفع شدن اقتصادي تهران از برجام بدون امريكا نباشد، عملا تن به بازي داده كه دو سر باخت خواهد بود.
درخواست اتحاديه اروپا براي تشكيل كميسيون مشترك
اتحاديه اروپا و سه كشور آلمان، فرانسه و بريتانيا روز گذشته با انتشار بيانيه‌اي اعلام كردند، ايران بايد به‌طور كامل به تعهدات خود ذيل توافق هسته‌اي (برجام) پايبند باشد. اروپا و تروييكاي متشكل از آلمان، فرانسه و بريتانيا در بيانيه امروز خود تاكيد كردند: «از تمام كشورهاي طرف برجام مي‌خواهيم تا مسوولانه رفتار كرده و در كاهش تنش‌ها شريك باشند». در متن اين بيانيه آمده است: «ايران گفته است مي‌خواهد در برجام بماند. براي اين امر لازم است تا تمام فعاليت‌هاي خود را (در راستاي افزايش سطح غني‌سازي اورانيوم) به حالت قبل بازگردانده و بدون وقفه به تعهدات خود ذيل اين توافق به طور كامل پايبند باشد. ما همچنين از تمامي طرف‌ها (در توافق هسته‌اي ايران) مي‌خواهيم تا با رفتار مسوولانه به تنش‌زدايي در رابطه با تحولات اخير پيرامون فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران كمك كنند». اتحاديه اروپا و سه كشور بريتانيا، فرانسه و آلمان در ادامه اين بيانيه خواستار تشكيل فوري كميسيون مشترك برجام شدند.
به گزارش «اعتماد»، درخواست اروپا براي تشكيل كميسيون مشترك برجام در حالي مطرح شده كه روز گذشته سرگئي لاوروف اعلام كرده بود روسيه آماده تسهيل برگزاري نشستي براي بحث درباره پيشنهادهاي مشخص پيرامون توافق هسته‌اي ايران (برجام) است.