فرونشست زمين، واقعيتي كه هنوز باور نشده
رييس پژوهشكده علوم زمين : دشت‌هاي كشور بايد به‌طور مداوم رصد شود
امين شول سيرجاني
حفره‌هاي هولناك ايجادشده در دل بسياري از دشت‌هاي ايران يكي از نشانه‌هاي فرونشست زمين است؛ تصويري كه هر سال نمونه‌هايي از آن را مي‌توان با كيفيت و عمق متفاوت در نقاط مختلف كشور مشاهده كرد. جدي شدن اين پديده موجب شده تا از حدود سه سال پيش هشدارها درباره تشديد مخاطرات فرونشست زمين در ايران بيش از گذشته شنيده شود اما اين هشدارها تاكنون به اجراي برنامه‌اي روشن و عملي براي رفع خطاهاي گذشته منجر نشده است. براي نمونه در يكي از تازه‌ترين اظهارنظرها، «مهرداد كتال محسني»، معاون فني اداره محيط زيست استان تهران در يك برنامه راديويي، گفته است: «فرونشست زمين در تهران از مرحله هشدار گذشته و به مرحله بحران رسيده است». به گزارش ايسنا و به گفته كتال محسني پديده فرونشست زمين در تهران يك پديده بديهي است چرا كه ۲۱ درصد از جمعيت كشور و ۳۰ درصد از فعاليت‌هاي اقتصادي، صنعتي، كشاورزي و خدماتي در استان‌هاي تهران و البرز متمركز شده‌اند و از بيش از ۱۱۰ درصد از منابع آب‌هاي قابل برداشت در تهران استفاده مي‌شود.
دشت‌هاي استان تهران يكي از مهم‌ترين مناطق تحت‌تاثير فرونشست زمين به شمار مي‌روند اما خطر فقط به اين مناطق محدود نيست. مسعود شفيعي، رييس سازمان نقشه‌برداري سال گذشته اعلام كرد براساس مطالعات اين سازمان، شهريار در استان تهران سالانه 22 سانتي‌متر فرونشست دارد و به‌طور متوسط تاكنون حدود دو متر در دشت تهران در مدت 10 سال زمين فرونشست داشته است. به گفته شفيعي از اواخر سال 96 تا 97 شش اطلس فرونشست در كشور تهيه شده كه نتايج آن در اختيار دستگاه‌هاي اجرايي مانند وزارت كشور، وزارت نيرو، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، سازمان مديريت بحران و استانداري‌ها قرار گرفته است. براساس همين مطالعه 6 اطلس فرونشست در جنوب غرب تهران، جنوب تهران، استان قم، مشهد، دشت نيشابور و تربت جام تهيه شده است. تيرماه امسال هم سازمان زمين‌شناسي كشور اعلام كرده است كه در مناطق 17، 18 و 19 تهران، بيشترين ميزان فرونشست ثبت شده و حتي اين ميزان تا 14 سانتي‌متر در سال نيز ثبت شده است.
مصرف بي‌رويه آب‌هاي زير زميني در دشت‌هاي ايران يكي از عوامل جدي بروز پديده فرونشست زمين است. راضيه لك، رييس پژوهشكده علوم زمين در تشريح دلايل علمي اين پديده به «اعتماد» مي‌گويد: «پديده فرونشست معمولا در جايي اتفاق مي‌افتد كه ما آبرفت داريم يعني رسوبات سست داريم كه هنوز سنگ نشده‌اند و در آن مناطق سطح آبخوان‌ها هم كاهش مي‌يابد. بيشتر دشت‌هاي ايران با مساله فرونشست زمين روبرو هستند. براي نمونه در خراسان رضوي اين پديده به خوبي قابل مشاهده است. به‌طور كلي هر جايي كه افت سطح آبخوان‌ها را شاهد باشيم، زمين هم از نظر ژئوفيزيكي و لايه‌هاي زير زمين سست باشد و آب هم آبرفتي باشد، ما با پديده فرونشست زمين روبرو هستيم. از آنجا كه حدود 90 درصد آب مصرفي ايران از آب‌هاي زيرزميني و چاه‌هايي تامين مي‌شود كه روي آبرفت‌ها حفر شده‌اند؛ خطر فرونشست هم جدي‌تر است.» به گفته لك در مورد تهران اين خطر بيشتر متوجه دشت‌هاي جنوب شهر است: «بخش‌هاي بالايي و مياني شهر تهران كه شامل بخش‌هاي كوهپايه‌اي است دچار فرونشست نمي‌شوند. بيشتر اين خطر متوجه دشت‌هاي جنوب تهران مانند ورامين است.»
فرونشست
چه پيامدهايي دارد؟
اما سوالي كه ممكن است براي بسياري از مردم و حتي مسوولان پيش بيايد اين است كه فرونشست زمين چه پيامدهاي ثانويه و خطراتي در پي دارد؟ رييس پژوهشكده علوم زمين در اين باره توضيح مي‌دهد: «مهم‌ترين اين خطرها متوجه زيرساخت‌هاي عمراني است. مثلا شبكه ريلي، جاده‌اي و ساختمان‌ها در برابر اين پديده واكنش نشان خواهد داد. به گفته لك نرخ فرونشست در مكان‌ها و زمان‌هاي مختلف فرق دارد و بايد در اين زمينه اطلاعات پايه در دسترس محققان قرار بگيرد تا بتوانند به‌طور دقيق ارزيابي‌شان را اعلام كنند. او مي‌گويد: «بايد به‌طور مداوم دشت‌هاي ايران رصد شود. سازمان نقشه‌برداري در برخي مناطق ايران دستگاه‌هايي دارد كه نرخ فرونشست را اندازه‌گيري مي‌كنند اما كفايت نمي‌كند. ما بايد به‌طور مداوم بررسي كنيم و متوجه شويم كه نرخ فرونشست منفي بوده يا مثبت.»
فرونشست زمين اگر خطرناك است چرا به اندازه اهميتش جدي گرفته نمي‌شود؟ اين يكي ديگر از پرسش‌هايي است كه همواره در افكار عمومي مطرح است. از نظر رييس پژوهشكده علوم زمين چون اين پديده به‌طور تدريجي اتفاق مي‌افتد و زمين آرام آرام دچار فرونشست مي‌شود؛ به همين دليل چندان جدي گرفته نمي‌شود. با اين حال راضيه لك تاكيد مي‌كند: «چيزي كه مهم است اينكه الان به اين پديده در جامعه واكنش نشان داده مي‌شود؛ وگرنه 20 سال است كه سازمان زمين‌شناسي از فرونشست زمين حرف مي‌زند ولي هيچ‌گاه جدي گرفته نمي‌شد. اما به پديده‌هاي ناگهاني مانند رانش زمين و زلزله بيشتر توجه مي‌شود. بايد باور كنيم كه فرونشست زمين مي‌تواند زيرساخت‌ها را از بين ببرد و ساختمان‌ها را در برابر حوادث ديگر مانند زلزله غيرمقاوم كند.»
راه‌حل چيست و چه كرده‌ايم؟
براي مديريت مساله فرونشست زمين چه اقدامي بايد انجام شود؟ مهم‌ترين پاسخ به اين سوال مديريت جامع و يكپارچه منابع آب است؛ همان چيزي كه راضيه لك هم آن را تكرار مي‌كند: «مديريت يكپارچه منابع آب راه‌حل اصلي است. مصرف آب در ايران استاندارد نيست و هنوز باور نداريم چقدر به سرعت بايد تغيير رفتار بدهيم. بايد همين آبي كه در آبخوان‌ها باقي مانده را قدر بدانيم. اما هنوز اين باور شكل نگرفته و گاهي مي‌بينيم كه در بخش كشاورزي هنوز هم به توسعه كشاورزي در دشت‌هاي ممنوعه اصرار مي‌شود. ما به يك انقلاب در اين بخش نياز داريم.» به گفته او برداشت آب از چاه‌هاي غيرمجاز يكي از چالش‌هاي جدي در اين حوزه است: «بايد برايش برنامه كلان داشت؛ وگرنه با اين خطر مواجهيم كه با از بين رفتن آب‌هاي زيرزميني پيامدهاي آن تشديد شود.» او درباره نقش بارش‌ها بر تغذيه آبخوان‌ها هم مي‌گويد: «بارش‌ها موثر‌ند اما نه به اين معنا كه خيال ما را براي هميشه راحت كنند. مثلا بارش‌هاي امسال تا حدي مي‌تواند آبخوان‌ها را تغذيه كند اما هنوز عدد و رقم دقيقي از اين تغذيه به دست نيامده است. نبايد پس از هر بارشي مديريت منابع و صرفه‌جويي در مصرف آب دچار تعلل شود.» پيش از اين سازمان نقشه‌برداري كشور براي مديريت بحران فرونشست زمين بسته‌اي از پيشنهادها را تهيه كرده بود كه براساس اعلام معاون فني اين سازمان، بسته پيشنهادي از سوي كميسيون زيربنايي دولت برگشت خورده است. به گزارش روابط عمومي سازمان نقشه‌برداري كشور، اواخر خردادماه امسال «يحيي جمور»، معاون فني سازمان نقشه‌برداري در اين باره گفت: از نظر كميسيون زيربنايي دولت دليل برگشت اين بسته وظايف ذاتي دستگاه‌ها است كه نيازي به مصوبه جديد ندارد تا در صورت نياز به اعتبار بيشتر براي مشاركت در رفع نيازهاي مديريت بحران، دستگاه‌ها خودشان در خصوص اين موضوع اقدام كنند.» به گفته او «مقرر شده اين بسته براي همه دستگاه‌هاي مشاركت‌كننده ارسال شود تا هر دستگاه مجددا ضرورت نياز و دلايل خود را با توجه به اشكالات مطرح‌شده از سوي كميسيون زيربنايي منعكس كند تا در جلسه ديگري مجموعه اين نظرات جمع‌بندي و مجددا براي كميسيون زيربنايي دولت ارسال شود.» اما فعلا سرنوشت اين بسته اجرايي روشن نيست.
مصرف بي‌رويه آب‌هاي زير زميني در دشت‌هاي ايران يكي از عوامل جدي بروز پديده فرونشست زمين است.
راضيه لك، رييس پژوهشكده علوم زمين در تشريح دلايل علمي اين پديده به «اعتماد» مي‌گويد: «پديده فرونشست معمولا در جايي اتفاق مي‌افتد كه ما آبرفت داريم يعني رسوبات سست داريم كه هنوز سنگ نشده‌اند و در آن مناطق سطح آبخوان‌ها هم كاهش مي‌يابد. بيشتر دشت‌هاي ايران با مساله فرونشست زمين
روبرو هستند.