استفاده ابزاري از برجام؟!
نصرت‌الله تاجيك
گزارش اخير نيويورك‌تايمز در اين اوضاع كرونايي و مشكلاتي كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا در اين زمينه در داخل امريكا دارد، نيازمند بررسي همه‌جانبه و دقت بيشتر بين‌بخشي سازمان‌هاي ذي‌ربط داخلي است. امريكا هيچ نقش و سمتي در برجام ندارد زيرا با دستور اجرايي رييس‌جمهور امريكا آن را ترك، در جلسات مشترك برجام شركت نكرد و با اعاده تحريم‌ها و اعمال تحريم‌هاي جديد به ايران برجام و قطعنامه شماره ۲۲۳۱ پشتيبانش را نيز نقض كرده است. اما امريكا بايد تبعات و مسووليتش را بپذيرد و اين نيازمند كار حقوقي منسجم و فعاليت سياسي مانند لابيگري با ساير كشورها و از جمله كشورهاي باقيمانده در برجام مانند اروپا و مخصوصا چين و روسيه است تا جلوي هر گونه زد و بند و نيز توجيهات امريكا يا حتي توجيه احتمالي روش‌هاي دفع افسد به فاسد خود اين دو كشور گرفته شود. فعلا فقط يادداشت نيويورك‌تايمز است كه هم غيررسمي و شايد براي گمانه‌زني و بررسي عكس‌العمل‌ها و بازخوردهاست و هم در اين گزارش حرفي از بازگشت امريكا به برجام نيست. محتواي گزارش نيز به جز دو، سه نكته، چيز جديدي نيست و چند ماه پيش در اواخر سال گذشته ميلادي در ميانه روند كاهش تعهدات برجامي توسط ايران اين بحث استفاده امريكا از راهكار برجام براي تداوم تحريم‌هاي قبلي و از جمله تحريم صدور تسليحات متعارف به ايران، بدون رفتن به شوراي امنيت كه امريكا مانع چين و روسيه را در برابر خود مي‌ديد، مطرح شد. البته بحث جناح‌هاي تندروي داخلي جمهوريخواهان و امتيازاتي كه مي‌خواهند از ترامپ بگيرند نيز در اين روند مطرح است. طبق اين گزارش امريكا قصد دارد با ارايه يك توجيه حقوقي ادعا كند كه طبق قطعنامه ۲۲۳۱ همچنان مشاركت‌كننده (participant) در برجام است و حق استفاده از مكانيزم ماشه را دارد! پس هدف امريكا از اين اقدام فشار آوردن به ساير اعضاي شوراي امنيت است تا قطعنامه ديگري كه براي تمديد تحريم تسليحاتي ايران آماده كرده را بپذيرند؛ گويا روز گذشته امريكا يك پيش‌نويس جهت تمديد تحريم سازمان ملل متحد در مورد فروش سلاح‌هاي متعارف به ايران كه در اكتبر آينده منقضي مي‌شود با دستاويز قرار دادن 5 مرحله كاهش تعهدات برجامي توسط ايران به عنوان نقض برجام بين تعداد محدودي از اعضاي شوراي امنيت توزيع كرده است. اما از آنجا كه حدس مي‌زند دو كشور روسيه و چين آن را وتو كنند؛ لذا قصد دارد در صورت رد اين قطعنامه از مكانيزم ماشه براي بازگشت تمامي تحريم‌هاي شوراي امنيت استفاده كند. مقام‌هاي حرفه‌اي وزارت خارجه امريكا كه خود به بي‌پايه بودن اين «نظريه حقوقي» و به رويكرد و اهداف سياسي آن واقفند تحت فشار عناصر تندرو در كنگره گام در اين وادي نهاده و پمپئو و ترامپ را در چاه ويلي رها خواهند كرد، در توجيه حق خود براي استفاده از مكانيزم ماشه به يكي از سخنراني‌هاي اوباما كه ترامپ به دنبال از بين بردن تمامي ميراث وي است، اشاره كرده‌اند كه گفته بود اگر ايران به تعهدات خود عمل نكند امريكا مي‌تواند تمامي تحريم‌هاي شوراي امنيت را با استفاده از مكانيزم ماشه باز گرداند! اما در مقابل مقام‌هاي دولت ترامپ نيز بارها اعلام كرده‌اند كه اين كشور از برجام خارج شده است. اگر چه آسوشيتدپرس نوشته كه مقام‌هاي امريكايي گفته‌اند واشنگتن قصد دارد اين قطعنامه را در ماه آينده ميلادي كه استوني به عنوان متحد ناتويي امريكا رياست دوره‌اي شوراي امنيت را به عهده مي‌گيرند، به راي بگذارند اما معلوم نيست كه به غير از فشار، تهديد و تطميع امريكا از چه راهي مي‌خواهد توجيه كند كه هنوز در برجام هست و هنوز حق استفاده از آن را دارد؛ لذا با توجه به مشكلات حقوقي چنين توجيهاتي كه بيشتر بستر سياسي براي سوءاستفاده از برجام دارد مي‌تواند تبعات زيادي براي شوراي امنيت داشته باشد. البته با توجه به اوضاع كنوني بين‌المللي و مشكلات ترامپ با چين و روسيه اگر حتي متحدان اروپايي امريكا از ادامه تحريم تسليحاتي ايران حمايت كنند بعيد است روسيه يا چين به چنين قطعنامه‌اي راي مثبت بدهند. البته در محافل ديپلماتيك بين‌المللي و مخصوصا در ميان حقوقدانان اينكه امريكا بتواند چنين توجيه حقوقي را جا بيندازد نه تنها شك و شبهه وجود دارد، بلكه در اين اوضاع كرونايي و مشكلاتي كه ترامپ در داخل و خارج دارد بعيد است موفق شوند! و شايد هم به همين دليل است كه مي‌توان اين اقدام نيويورك‌تايمز را مقدمه يك نظرخواهي دانست! جامعه جهاني هم بعيد است از چنين ايده‌اي كه ترامپ و تيمش در سر دارند و مي‌خواهند از برجام در جهت تحقق اهداف خود استفاده ابزاري كنند، حمايت كند زيرا با حضور امريكا در برجام، ترامپ درصدد تهديد به استفاده از snapback در برجام يا بازگرداندن قطعنامه‌هاي پيشين و از جمله تداوم تحريم صادرات تسليحات متعارف به ايران خواهد بود و ايران هم متقابلا سناريوهايي براي رويارويي مانند تهديد به خروج كامل از برجام و حتي خروج از NPT را مورد بررسي و عملياتي خواهد كرد زيرا به دليل غيرقابل اعتماد بودن امريكا و عدم شفافيت اهدافش، در صورتي‌كه اين كشور بخواهد دوباره به برجام برگردد يا بايد به خواست‌هاي ايران از جمله پذيرش مسووليت ترك برجام و عواقب آن از جمله لغو كليه تحريم‌ها و تاديه خسارات وارده به مردم و دولت ايران تن دهد يا حتي اگر راهكاري براي برگشت كشوري كه يك موافقتنامه بين‌المللي را نقض كرده در برجام يا كنوانسيون‌هاي بين‌المللي تعبيه شده باشد كه تا حد زيادي جاي شك وجود دارد، ايران تداوم حضورش در برجام را كه ديگر بي‌خاصيت خواهد شد و هزينه‌اش از خروج از NPT كمتر است را مورد بررسي قرار خواهد داد؛ لذا ايران بايد سناريوهاي متفاوتي را بررسي و همه گزينه‌ها را روي ميز داشته باشد. انشاالله