نگاهي به معضل بي‌پايان و بي‌پاسخ آتش‌سوزي
در بناها و بافت‌هاي تاريخي كشور
ايمني در برابر حريق
حلقه مفقوده حفاظت
نيلوفر رسولي
روز شنبه روز آتش‌سوزي ميراث فرهنگي بود. صبح اين روز، خبر آتش‌سوزي مقبره «استر و مردخاي» استان همدان با شايعات و جهت‌گيري‌هاي متناقضي منتشر شد و عصر شنبه، خبر آتش‌سوزي معبد هندوها در بندرعباس به سرخط خبرها رسيد. انتشار خبر آتش‌سوزي در اين مقبره كه يكي از اماكن مقدس يهوديان عنوان مي‌شود، بهانه‌اي شد تا «ايلان كار استكاتس»، نماينده ويژه دولت امريكا در اداره سياست‌هاي ايران‌ستيزانه واكنش تندي نشان دهد. در اين واكنش به بيانيه 3 ماه پيش دانشجويان بسيجي نيز اشاره شده بود. طيب فريادرس، رييس بسيج دانشجويي استان همدان در واكنش به شائبه ارتباط آتش‌سوزي در اين مقبره تاريخي با بيانيه سال گذشته بسيج مبني بر تبديل اين مكان به كنسولگري فلسطين به ايرنا پلاس گفته بود كه اين موضوع به بيانيه بسيج ارتباطي ندارد و تاكيد كرده بود كه اين بيانيه همزمان با تهديد ترامپ عليه اماكن فرهنگي كشور صادر شده بود. گفتني‌ست كه پيش از اين در واكنش به حفاري‌هاي تاريخي رژيم صهيونيستي در محدوده حرم شريف در بيت‌المقدس در برابر مقبره استرومردخاي گروهي از دانشجويان تجمع كرده و طي بيانيه‌اي اعلام كرده بودند كه در صورت وارد شدن هر گونه آسيب از سوي صهيونيسم به مسجدالاقصي اين تشكل اقدام متقابل خواهد زد. به رغم اين پيشينه تاريخي همراه با تكذيب مسوول بسيج دانشجويي همدان، علي مالمير، مديركل ميراث فرهنگي استان همدان نيز شايعات مبني بر عمدي بودن اين آتش‌سوزي را رد كرده و به ايرنا گفته بود:«نيروي انتظامي همدان طي دو روز گذشته پيگير اين قضيه بوده اما نتيجه‌اي حاصل نشده و تاكنون فردي در رابطه با آتش‌سوزي دستگير نشده است.» به گفته مالمير اين مقبره خسارتي از اين آتش‌سوزي بر نداشت و آسيب‌هاي وارد بر آن تنها متوجه ساختمان جنبي مقبره بود. متعاقب اين آتش‌سوزي، رييس انجمن كليميان تهران نيز پس از بازديد از بخش‌هاي مختلف زيارتگاه استرومردخاي تاكيد كرد برخلاف شايعات، هيچ مشكل و خسارتي براي اين آرامگاه به وجود نيامده است. با اين حال انتشار خبر آتش‌سوزي در معبد هندوهاي بندرعباس پيرو اين خبر شعله شايعات را داغ‌تر كرد. پس از فروكش كردن شايعات رضا برومند، مديركل ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان هرمزگان با اشاره به اينكه معبد هندوها آسيبي نديده است، علت اين آتش‌سوزي را اتصال برق در سازه‌هاي نمايشگاهي مجاور اين معبد خواند و تاكيد كرد كه مسووليت اصلي جبران خسارت غرفه‌داران معبد هندوها با بهره‌بردار است. آتش‌سوزي روز شنبه 20 غرفه چوبي و سرمايه صنعتگران را سوزاند اما به گفته مديركل ميراث فرهنگي هرمزگان اين مركز در اختيار بهره‌بردار قرار گرفته بود و قصور اصلي متوجه اين فرد است با اين حال يكي از صنعتگران اين بازارچه در گفت‌وگو با «صبح ساحل» اشاره كرده بود كه بهره‌برداران اين بازارچه بارها با سازمان ميراث فرهنگي استان مكاتبه داشتند و چه در مكاتبات و چه در جلسات حضوري به مسائلي مثل اتصال سيم‌هاي برق اشاره كرده بودند اما وعده‌هاي ميراث فرهنگي در قبال اين مساله صورت عملي به خود نديد و حالا خسارت هر كدام از اين غرفه‌ها 300 تا 400 ميليون تومان برآورد شده است. با اينكه اين آتش‌سوزي در شرح جزييات اخبار عملا ارتباطي با معبد هندوها نداشت، انتشار دو خبر آتش‌سوزي يكي در مقبره يهودي‌ها و يكي در معبد هندوها، موج شايعات را به راه انداخت و با گذشت يك روز، خبر ديگري از وقوع آتش‌سوزي در قبرستان مسيحي‌هاي اسلامشهر منتشر شد. مسعود مرسل‌پور، فرماندار اسلامشهر عصر يكشنبه اين هفته در گفت‌وگو با مهر، آتش‌سوزي در اين قبرستان را تاييد و علت آن را سوزاندن علف‌هاي هرز توسط نگهبان اين قبرستان عنوان و تاكيد كرد كه اين كارگر بخت برگشته كه وظيفه جمع‌آوري علف‌هاي هرز را به عهده داشت به جاي چيدن آنها اقدام به آتش زدن كرده است. گرچه شايعات بسياري در فضاي مجازي اصرار به ارتباط داشتن اين 3 ماجرا با يكديگر داشتند اما تاكنون خبري از در كار بودن عامل انساني در اين 3 آتش‌سوزي گزارش نشده است. نكته مغفول در اين گزارش‌ها، اين است كه در نبود عامل انساني نيز آتش گرفتن محوطه‌ها و ميراث فرهنگي كشور هنوز نكته‌اي است كه از سوي وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي كشور جدي گرفته نشده است و آتشهاي عمدي و غيرعمدي در كمين بناهاي تاريخي كشور قرار دارند.
آتشهاي عمدي
بيمارستان تاريخي مسيح، دومين بيمارستان تاريخي ايران در آخرين روزهاي سال 1398 سوخت. اميد قادري، مديركل ميراث فرهنگي استان كرمانشاه در همان ساعات اوليه از احتمال عمدي بودن اين آتش‌سوزي خبر داد و گفت كه چهارشنبه‌سوزي فرصتي مناسب را براي عده‌اي از افراد فراهم كرده است تا اين بناي تاريخي را آتش بزنند. او اشاره كرده بود كه اين بنا طي ساليان گذشته با پيگيري مالك و به منظور تغيير كاربري بنا به راي ديوان عدالت از فهرست آثار ملي خارج شده بود اما ميراث فرهنگي استان با رايزني‌هاي بسيار با وزارت بهداشت سعي كرده بودند، مانع تغيير كاربري اين بنا شوند. اشاره‌هاي كور مدير ميراث كرمانشاه به وضوح متوجه مالك اين بنا بود اما بيمارستان نخستين اثر تاريخي و فرهنگي كشور نيست كه عامدانه به آتش كشيده مي‌شود. عدم رفع منازعات حقوقي ميان اداره‌هاي ميراث فرهنگي استان‌ها و مالكان در پاره‌هايي از ايام به تخريب ناگهاني ملك تاريخي توسط مالك منجر شده است. يكي از بارزترين نمونه‌هاي اين نوع راه‌حل‌ها همين سوختن بيمارستان مسيح بود كه با 200 سال قدمت به بلاي جان مالك و ميراث فرهنگي تبديل شده بود.
آتشهاي مكرر
«هر سال شاهد آتش‌سوزي هستيم.» اين جمله اظهارنظر علي مالمير، مديركل ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان همدان در واكنش به آتش‌سوزي هگمتانه در خرداد سال 98 است. 25 خرداد سال گذشته، محوطه باستاني هگمتانه همدان در آتش سوخت اما واكنش مديركل ميراث فرهنگي به اين مساله چنين بود كه به علت رشد علف‌هاي هرز، هر سال حدود 40 هكتار مساحت اين محوطه مي‌سوزد. به زعم اين مدير چون معماري هگمتانه در عمق 3-4 متري زمين قرار دارد، آتش‌سوزي محوطه آسيبي به بناهاي معماري و كليساي محوطه وارد نمي‌كند و از اين رو آتش‌سوزي سالانه در اين محوطه تاريخي جاي نگراني ندارد. همانند محوطه تاريخي هگمتانه، زيارتگاه خالد نبي در شرق شهرستان گنبد كاووس نيز به همين روال هر سال با آتش‌سوزي مواجه مي‌شود. قدمت اين محوطه به دروان پارينه سنگي نسبت داده مي‌شود و اين قبرستان يكي از متفاوت‌ترين گورستان‌هاي تاريخي ايران با 600 سنگ مزار استوانه‌اي شكل است، اين محوطه ارزشمند تاريخي هر سال به دليل عدم رسيدگي چند روزي با عنوان‌هاي «آتش به جان محوطه تاريخي» به سر خط خبرها مي‌آيد و محو مي‌شود و تكرار اين روال منجر به محافظت بيشتر و جدي‌تر از اين محوطه نمي‌شود. آتش‌سوزي چهارم شهريور سال گذشته نيز به گفته محمدصادق بشكوفه، رييس اداره منابع طبيعي و آبخيزداري كلاله به ايرنا به دليل خشك بودن علفزارها، دماي بالاي هوا و وزش‌هاي بادهاي گرم كوهستاني بود. علف‌هاي خشك و ناتواني ميراث فرهنگي از مقابله با آنها تاكنون محوطه‌هاي تاريخي ديگري را نيز به آتش كشانده است. سال گذشته محوطه تاريخي فلك‌الافلاك سوخت و به گفته سيدامين قاسمي، مديركل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري لرستان، علت اين حادثه رها شدن ته سيگار يكي از گردشگران در علف‌هاي هرز بود. قاسمي در گفت‌وگويش با ايسنا تاكيد كرده بود كه نيروي كافي براي پايش وجب به وجب اين محوطه تاريخي را ندارد و البته آتش گرفتن علف‌هاي هرز نيز موضوع چندان غريبي نيست. كمتر از دو ماه پس از اعلام اين آتش‌سوزي، محوطه فلك‌الافلاك بار ديگر طعمه حريق شد و اين بار شعله‌ها تا پاي قلعه نيز رسيدند. با اين حال، قاسمي در گفت‌وگوي ديگري با ايسنا، بار ديگر ابراز خشنودي كرد كه به بناي اصلي آسيبي وارد نشده و وقوع آتش‌سوزي در علف‌هاي خشك پديده‌اي طبيعي است. علف‌هاي خشك و سوختن آنها چه در آتش‌سوزي‌هاي عمدي و چه غيرعمدي از نظر مديران ميراث فرهنگي بازيگر نقش اول و همزمان متهم رديف اول هستند. اين پرونده نيز مانند ساير پرونده‌ها با متهم شناختن علف‌هاي هرز پايان يافت و مسوولان ميراث فرهنگي هرگز به اين سوال پاسخ نداند كه چرا توان مقابله با اين علف‌هاي هرز مقصر را ندارند.
آتشهاي برقي
26 تير ماه كه ميدان تاريخي حسن‌آباد تهران در آتش سوخت و دو گنبد از 8 گنبد ميدان تاريخي به همراه درها، پنجره‌هاي چوبي و اسناد تاريخي سوختند به نظر رسيد كه بالاخره پس از آتش‌سوزي عظيم بازار تبريز، اين بار رسيدگي به شبكه‌هاي معيوب برق و سيم‌كاري در بناهاي تاريخي به نتيجه خواهد رسيد. سوختن ميدان حسن‌آباد تهران واكنش رييس‌جمهور را نيز برانگيخت و او از مديران شهري درخواست كرد تا نسبت به بازسازي ميدان حسن‌آباد و ايمن‌سازي فضاهاي تاريخي اقدام كند. محسن شيخ‌الاسلامي، معاونت ميراث فرهنگي ادراه كل ميراث فرهنگي استان تهران، سوختن اين اثر تاريخي را بيشتر ناشي از حضور سيم‌هاي برقي در نماهاي جداره اطراف ميدان دانست. حجت نظري، عضو شوراي شهر تهران نيز پس از تخريب40 درصد از اين بناي تاريخي گفته بود كه كانون حريق در ميدان تاريخي حسن‌آباد، انبار ابزار و يراق بود. به زعم او ابزارفروشي كاربري مناسبي براي قرارگيري در يك اثر ثبت ملي نبود و چنين كاربري‌هاي بي‌ارتباط با يك مركز فرهنگي و تاريخي اين اماكن را مستعد آتش‌سوزي مي‌كند. پيش از حسن‌آباد، آتش‌سوزي بازار بزرگ تبريز با خسارت فراوان يكي ديگر از قربانيان اتصال برق بود. خسارت اين آتش‌سوزي به گفته محمدحسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي كشور حدود 20 ميليارد تومان برآورده شده بود و در اين حريق 270 هزار مترمربع از فضاي بازار تاريخي تبريز و 2 هزار و 500 مترمربع زيربنا سراي دچار حريق شده بودند. سوختن بازار تبريز و ميدان حسن‌آباد، بزرگ‌ترين آتش‌سوزي‌هاي اماكن تاريخي در سال گذشته بودند با اين حال و به رغم تمام خسارت‌هايي كه اين دو آتش‌سوزي بر جاي گذاشتند، آيا وزارت ميراث فرهنگي برنامه يا تغييري در سياست‌هاي خود جهت جلوگيري از تكرار چنين حادثه‌هايي انديشيده است؟
نوشدارو بعد از مرگ سهراب
به رغم آتشهاي متعددي كه بلاي جان ميراث فرهنگي كشور شده‌اند، كمتر از يك سال از برگزاري نخستين نشست تخصصي تاثير آتش‌سوزي بر بناهاي تاريخي مي‌گذرد. در اين نشست عليرضا انيسي، عضو هيات علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي گفته بود كه «آتش‌سوزي آثار تاريخي به بحران تبديل شده است.» حالا حدود يك سال از آتش‌سوزي بازار تبريز و كمتر از يك هفته از آتش‌سوزي‌هاي مكرر در اطراف اماكن مقدس اديان ديگر مي‌گذرد و به رغم اينكه اين 3 آتش‌سوزي پي‌درپي در اطراف اماكن مقدس اديان ديگر مي‌تواند به خودي خود زمينه را براي انتشار حواشي و شايعات آماده كند، سيدهادي احمدي، مديركل دفتر حفظ و احياي بناها، بافت‌ها و محوطه‌هاي تاريخي در گفت‌وگو با «اعتماد» پرداختن به اين مسائل را خود باعث بروز شايعات مي‌داند و مي‌گويد كه آتش‌سوزي مثل سيل و زلزله پديده‌اي طبيعي است و نيازي به اين سيل اخبار ندارد. او تاكيد مي‌كند كه اگر اين 3 آتش‌سوزي عمدي بودند، مراجع ذي‌صلاح اين مساله را مطرح مي‌كردند اما وقتي عمدي در كار نبوده است، پرداختن به آنها ضرورتي ندارد. احمدي در پاسخ به اين سوال كه از سال گذشته تاكنون اقدامات اين معاونت براي پيشگيري و مديريت آتش‌سوزي در بناهاي تاريخي چه بوده است، تاكيد مي‌كند كه در يك سال گذشته با سازمان آتش‌نشاسي تهران در حال نوشتن دستورالعمل مشترك هستند. به زعم اين مدير، برخي از بناهاي ميراث فرهنگي كه حائز ارزش بالا هستند، پروتكل‌هاي مقابله با آتش‌سوزي دارند و به ين شكل نيست كه تاكنون هيچ پروتكلي براي جلوگيري از آتش‌سوزي اين بناها وجود نداشته باشد. با اين‌حال به نظر مي‌رسد كه پس از وقوع اين آتش‌سوزي‌ها و به گفته احمدي، وزارت ميراث فرهنگي در بهترين حالت تفاهم‌نامه‌اي را براي چگونگي اطفاي حريق در بناها و محوطه‌هاي تاريخي و فرهنگي به تصويب خواهد رساند. در اين پروتكل مشخص خواهد شد كه براي اطفاي حريق بناهاي تاريخي بايد از چه مواد و چه راهكارهايي استفاده شود. آتش‌سوزي در بناهاي تاريخي صرفا مربوط به كشور ما نيست. سال گذشته ديديم كه چگونه كليساي نتردام پاريس طعمه حريق شد با اين حال برخي از آتش‌سوزي‌هاي در اماكن تاريخي كشور ما با راه‌حل‌هايي ساده قابل پيشگيري هستند. زدودن علف‌هاي هرز منطقه و تعمير برق‌كشي يك ساختمان چندان امر پرهزينه و دشواري نخواهد بود، علاوه بر آن تاكيد دوباره به پاسداشت حرمت اماكن مذهبي ساير اديان از سوي ميراث فرهنگي نيز از اين امر حتي ساده‌تر و كم‌هزينه‌تر خواهد بود. با اين حال تاكنون شاهد اجراي هيچ‌كدام از اين دو اقدام نبوده‌ايم.