نگاهي به خريد موشك‌هاي بالستيك چيني توسط عربستان
روابط رياض با پكن كاربردي اما غيرراهبردي است
ترجمه| هديه عابدي
عربستان براي روابط خود با چين ارزش قائل است، اما خود به خوبي از محدوديت‌هاي اين روابط خبر دارد. پكن هيچ‌گاه جاي واشنگتن را براي رياض نخواهد گرفت، حتي اگر روابط عربستان و امريكا در دولت بعدي ايالات‌متحده تضعيف شود. مانند بسياري از كشورهاي ديگر، روابط رياض با چين نيز تماما متمركز بر نفت است. چين اصلي‌ترين شريك تجاري عربستان است، چراكه اكنون بزرگ‌ترين وارد كننده نفت سعودي‌ها محسوب مي‌شود. همكاري‌هاي استراتژيك كمي ميان دو كشور وجود دارد، با اين حال چين سياست خصمانه عربستان نسبت به ايران را دنبال نمي‌كند. شريك استراتژيك اصلي عربستان همچنان امريكاست و سعودي‌ها تقريبا تمامي منابع تسليحاتي خود را از ايالات‌متحده، انگلستان و ديگر كشورهاي غربي تامين مي‌كنند.
آغاز فروش سلاح در دهه 80 ميلادي
عربستان مخالف سرسخت كمونيسم در طول جنگ سرد بود و تا اواخر دهه 80 ميلادي هيچ‌گونه روابط ديپلماتيكي با چين نداشت. اين كشور يكي از حاميان اصلي دولت ملي‌گراي تايوان بود. شروع روابط ميان دو كشور اولين‌بار پس از يك توافق تسليحاتي مخفيانه بود. رياض در اواسط دهه 80 ميلادي از سوي ايران و اسراييل احساس خطر كرد. با تجاوز عراق به خاك ايران در ماه سپتامبر 1980 جنگي ميان اين دو كشور آغاز شد. عربستان در آن زمان متحد و شريك تجاري عراق بود. صدام، رييس‌جمهور وقت عراق در ديداري كه در ماه آگوست همان سال با فهد بن عبدالعزيز، پادشاه وقت عربستان داشت، وقوع چنين جنگي را پيش‌بيني كرده بود. جريان جنگ به سرعت عليه عراق شد و ايران بارها در آستانه اشغال عراق قرار گرفت. اسراييل با بمباران نيروگاه اتمي توويثه عراق در سال 1981و سپس دفتر مركزي سازمان آزادي‌بخش فلسطين در تونس در سال 1985، توانايي‌هاي نظامي خود را به رخ كشيد. سعودي‌ها بسيار مشتاق دستيابي به موشك‌هاي بالستيك ميان‌‌برد بودند تا به اين وسيله ايران و اسراييل را از حملات احتمالي‌شان بازدارند، اما غربي‌ها حاضر به فروش اين موشك‌ها به عربستان نبودند. پس از اين ماجرا فهد و وزير دفاعش، سلطان بن عبدالعزيز آل سعود تصميم گرفتند تا به سراغ چين بروند. سلطان به بندر بن سلطان و خالد بن سلطان، پسران خود كه در آن زمان در سمت سفير عربستان در امريكا و فرماندهي نيروي هوايي مشغول به كار بودند دستور داد تا براي خريد و راه‌اندازي موشك‌هاي چيني به شكل محرمانه با پكن گفت‌وگو كنند. شاهزاده بندر ديداري خصوصي با هان ژو، همتاي خود ترتيب داد و از او خواست تا موشك‌هاي‌شان را تامين كند. ژو نيز به اين درخواست پاسخ مثبت داد. طبق آنچه در خاطرات هنري كيسينجر، وزير امور خارجه اسبق امريكا آمده است، بندر راهي پاكستان شد تا در آنجا به صورت مخفيانه با مقامات چيني ديدار كند. او در سال 1985 سه ديدار مخفيانه از پكن داشت تا درباره جزييات اين همكاري با مقامات چيني صحبت كند. سپس چيني‌ها گروهي را مخفيانه به رياض فرستادند تا با شاهزاده خالد در مورد همكاري‌هاي نظامي دو كشور مذاكره كنند. در نهايت توافق بين دو كشور در دسامبر 1986 نهايي شد: عربستان حدود پنجاه موشك «سي اس اس 2» كه با عنوان «باد شرقي» شناخته مي‌شوند از چين خريد. قرار شد اين موشك‌ها به عربستان منتقل شده و در تاسيسات زميني اين كشور مستقر شوند و چيني‌ها نيز طرز كار آنها را به سعودي‌ها آموزش دهند. خالد براي نهايي كردن جزييات و نظارت بر كار انتقال موشك‌ها چهار مرتبه به چين سفر كرد. او بعدها گفت اين موشك‌ها به عربستان قدرت مي‌داد تا در صورت حمله اسراييل يا ايران بتواند از خود دفاع كند. برخي ديگر اما اين توافق را دستيابي به سيستم‌هاي از رده خارج شده‌اي مي‌دانستند كه فايده چندان زيادي نداشتند، چراكه كلاهك اين موشك‌ها به جاي سلاح‌هاي كشتار جمعي از نوع سلاح‌هاي متعارف بود. سازمان جاسوسي امريكا (سيا) در اوايل سال 1988 پايگاه موشكي عربستان را شناسايي كرد و اين مساله بلافاصله به بحراني ميان واشنگتن و رياض تبديل شد. رونالد ريگان، رييس‌جمهور وقت امريكا خواست تا موشك‌ها فورا برچيده شوند، اما ملك فهد از اين كار امتناع كرد. اين اختلاف‌نظر در تاريخ 18 مارس 1988 در روزنامه واشنگتن‌پست افشا شد. سعودي‌ها نگران آن بودند كه اسراييل به تاسيسات موشكي‌شان حمله كند. بندر از كالين پاول، مشاور امنيت ملي وقت ريگان درخواست كرد به اسراييلي‌ها اطمينان دهد كه موشك‌هاي سعودي صرفا كاركرد دفاعي دارند. بعدها پاول افشا كرد كه وضعيت بسيار پرتنش بود. اگر اسراييل به پايگاه موشكي عربستان حمله مي‌كرد علاوه بر سعودي‌ها مهندسين چيني نيز كشته مي‌شدند. اما اسراييل تحت فشار ريگان از حمله به اين تاسيسات خودداري كرد. فهد براي اينكه خشم خود را از انتقاد واشنگتن در قبال خريد موشكي عربستان ابراز كرده باشد، سفير امريكا در رياض را از اين كشور اخراج كرد. آن موشك‌ها تا همين امروز نيز در عربستان باقي مانده و قابل استفاده‌اند. سعودي‌ها تنها يك بار موشك‌هاي چيني را درمعرض ديد عموم قرار دادند: در سال 2014 و در جريان رژه‌اي كه به افتخار سفر فرمانده ارتش پاكستان به عربستان برگزار شد. عربستان هيچ‌گاه از اين موشك‌ها در جنگ استفاده نكرده است؛ نه در جنگ با عراق در سال 1991 و نه در جنگ امروز با يمن. توافق موشكي با چين منجر به گشايش در روابط ديپلماتيك رياض با پكن شد، اما ديگر حجم زيادي از تجهيزات نظامي بين دو كشور مبادله نشد. گفته مي‌شد عربستان براي خريد موشك‌هاي پيشرفته‌تر «سي اس اس 5» از چين با اين كشور به توافق رسيده است، اما اين ادعا هيچ‌گاه تاييد نشد. سعودي‌ها از چين تعدادي پهپاد خريده‌اند كه اكنون در جنگ يمن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. عربستان همچنان براي تامين تجهيزات نيروي هوايي خود به محصولات امريكا و انگلستان، براي ارتش خود به تانك‌هاي امريكايي و براي گارد ملي‌اش نيز به خودروهاي زرهي كانادايي وابسته است. توافق با چين از يك منظر ديگر نيز عجيب بود: اينكه چين موشك‌هاي «سي اس اس 2» را با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي توليد كرده است، پس چرا سعودي‌ها تنها از كلاهك‌هاي متعارف بهره مي‌برند؟ گفته مي‌شود پاكستان به رياض قول داده است، كلاهك هسته‌اي در اختيار اين كشور قرار دهد، اما اين شايعات هنوز تاييد نشده است.
تمركز بر تجارت و انرژي
چين وارد منازعات عربستان با رقيب منطقه‌اي‌اش يعني ايران نشده است. عربستان و ايران در جنگ‌هاي منطقه از لبنان گرفته تا يمن، مواضع متفاوتي دارند و چين نيز همواره حامي توافق هسته‌اي برجام بوده است. هيچ‌گاه ديده نشده كه عربستان چين را مثل امريكا به نقض برجام تشويق كرده و پكن را براي اين موضوع تحت فشار قرار دهد. بلافاصله پس از گشايش روابط ميان پكن و رياض، چين به سرعت به مشتري اصلي نفت عربستان تبديل شد و سعودي‌ها نيز بيش از هر كشور ديگري نفت چين را به شكل پيوسته تامين مي‌كنند. با گسترش روابط تجاري ميان دو كشور عربستان منافع خود را در اين ديد كه گفت‌وگوهايي را در سطوح بالا با پكن آغاز كند. ملك عبدالله در سال 2005 بلافاصله پس از تاج‌گذاري براي اينكه نشان دهد چقدر چين براي عربستان اهميت دارد، سفر به پكن را در دستور كار خود قرار داد. پيام رياض اين بود كه نگاه عربستان به شرق است نه به غرب. ملك عبدالله در سفر ژانويه 2006 خود به چين چندين توافقنامه مهم در حوزه انرژي با اين كشور امضا كرد. هو جينتائو، رييس‌جمهور وقت چين نيز در آوريل همان سال ديدار او را پس داد. در ماه مارس 2017 ملك سلمان در جريان تور آسيايي خود سفري به چين داشت. او پيش از سفر به پكن به مالزي، اندونزي، برونئي و ژاپن سفر كرده و چين مقصد نهايي‌اش بود. باز هم تمركز اين سفر بر تجارت و انرژي بود. چين و عربستان در فوريه 2019 و در جريان سفر محمد بن سلمان، وليعهد عربستان به پكن مهم‌ترين تبادل خود را انجام دادند. پس از قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در تركيه كه در ماه اكتبر 2018 به وقوع پيوست، سفر به چين نخستين سفر خارجي بن سلمان بود. به‌رغم اعتراضات جهاني به عربستان درخصوص قتل خاشقجي، چين تا آن زمان هرگز انتقادي را متوجه عربستان نكرده بود. هر دو طرف رابطه خود را عاري از هرگونه مشكل توصيف مي‌كردند. بن سلمان و مقامات چيني در جريان اين سفر چندين توافقنامه را امضا كردندكه يكي از آنها قرارداد ساخت يك مجتمع پتروشيمي و پالايشگاهي در استان ليائونينگ چين با سرمايه‌گذاري مشترك دو كشور بود. در قبال سكوت چين در برابر قتل خاشقجي، بن سلمان نيز در سخنراني عمومي خود اعلام كرد كه چين حق دارد براي حفاظت از امنيت ملي خود اقداماتي را عليه تروريسم و افراط‌گرايي اتخاذ كند.
در اين بين ويروس كرونا نيز به‌شدت اقتصاد عربستان را تضعيف كرده و بر حجم تجارت اين كشور با چين تاثير گذاشته است. رياض همچنين در مورد به قدرت رسيدن جو بايدن رقيب دموكرات دونالد ترامپ، رييس‌جمهور فعلي امريكا نگران است، چراكه بايدن بارها از رياض انتقاد كرده و آن را به دليل قتل خاشقجي مستحق مجازات مي‌داند. در صورت پيروزي بايدن در انتخابات روابط كاخ سفيد با رياض، به ويژه با بن سلمان، قطعا تحت تاثير قرار خواهد گرفت. ممكن است چين تلاش كند از اين كاهش روابط به نفع خود بهره ببرد اما با توجه به محدوديت‌هايي كه پيش‌تر گفته شد، احتمالا گسترش روابط پكن و رياض در سطح نمادين باقي مي‌ماند و چندان عميق نخواهد شد.
منبع: انديشكده بروكينگز
توافق با چين از يك منظر ديگر نيز عجيب بود: اينكه چين موشك‌هاي «سي اس اس 2» را با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي توليد كرده است، پس چرا سعودي‌ها تنها از كلاهك‌هاي متعارف بهره مي‌برند؟ گفته مي‌شود پاكستان به رياض قول داده است كلاهك هسته‌اي در‌اختيار اين كشور قرار دهد، اما اين شايعات هنوز تاييد نشده است