كتابخواني، مدرسه و خانواده
شهيندخت ميان‌دشتي٭
كسي از من پرسيد محور توسعه و پيشرفت چيست؟ گفتم پرسش دشواري است بايد از اهل فن و بزرگان و صاحب‌نظران حوزه انديشه در زمينه توسعه پرسيد. گفت: آيا مي‌شود يك كشوري يا ملتي بدون توجه به اهميت و جايگاه كتاب به توسعه دست يابد؟ باز هم گفتم: بايد تحقيق و پژوهشي صورت گيرد و به استناد آمار و اطلاعات به اين پرسش پاسخ داده شود. آن دوست گفت: من كه فكر نمي‌كنم بدون كتاب و كتابخواني جامعه‌اي بتواند به معناي واقعي در همه ابعاد به توسعه پايدار دست يابد.
اين گفت‌وگوي كوتاه من را به فكر فروبرد و به ارتباط توسعه و كتاب و كتابخواني انديشيدم. در ذهنم مطالب مرتبط را مرور كردم؛ اينكه گفته مي‌شود سرانه مطالعه در كشور ما حداكثر هفت دقيقه در شبانه‌روز است يا اينكه ميانگين تعداد كتاب در كشورهاي توسعه‌يافته به ازاي هر نفر 20 جلد است ولي در كشور ما نصف جلد است يعني آنها 40 برابر ما كتاب مي‌خوانند و طبيعي است كه 40 برابر ما هم پيشرفت كنند.
چرا آمار كتاب و سرانه مطالعه ارتباط مستقيم با توسعه دارد؟ پاسخ به اين پرسش يك كلمه كليدي دارد و آن هم «آگاهي» است به اين معنا كه رمز و راز پيشرفت در آگاهي است. انسان تا از ضرورت رسيدن به اهداف و راه و چگونگي رسيدن به آن آگاه نشود تحركي براي رفتن و انگيزه‌اي براي رسيدن نخواهد داشت.
اينكه گفته مي‌شود لازمه توانستن دانستن است اينجا مصداق پيدا مي‌كند. شايد جمله‌اي كه قديم‌ها گفته مي‌شد «بي‌سواد كر و نابينا است» معنايش همين باشد كه فرد ناآگاه نمي‌تواند مسيري را انتخاب كند و توان پيمودن راه و انگيزه رسيدن به مقصد را ندارد.
اگر بپذيريم كه محور توسعه دانش است و بزرگ‌ترين سرمايه، سرمايه اجتماعي است نبايد ترديد كنيم كه بزرگ‌ترين جاي سرمايه‌گذاري آموزش و پرورش است. هر ايرادي داريم بايد ريشه آن را در نظام آموزشي كشور جست‌وجو كنيم و هر توفيقي را مي‌خواهيم بايد بذر آن را در اين نظام بكاريم.
كتاب و كتابخواني از جايگاه مناسبي در كشورمان برخوردار نيست. متاسفانه خانه و مدرسه به عنوان دو نهاد موثر در تربيت و فرهنگ‌سازي نقش خود را به‌درستي براي ترويج فرهنگ كتابخواني ايفا نمي‌كنند؛ نقشي كه اگر به درستي ايفا شود و كودكان و نوجوانان ما با كتاب مأنوس شوند تحول بزرگي ايجاد خواهد شد.
نخست اينكه پدران و مادران و معلمان و مربيان بايد الگوي عيني و عملي در اين راستا باشند. لازم نيست فرزندان و دانش‌آموزان را به كتاب خواندن توصيه كنيم فقط كافي است در ساعاتي از شبانه‌روز كتاب در دست داشته باشيم و به آنها نشان دهيم كه خواندن كتاب و مطالعه همانند مصرف اكسيژن و خوردن غذا يك ضرورت حياتي است.
متاسفانه گشت و گذار در فضاي مجازي و تعامل‌هاي شبكه‌اي در اين فضا چنان وقت دانش‌آموزان را اشغال كرده كه آنها را به جست‌وجوگران اطلاعات در اقيانوسي به عمق نيم ميليمتر تبديل كرده است. ترديدي نيست كه ابزارهاي ارتباطي و تكنولوژي مربوطه كاركردهاي مثبت فراواني دارد اما هيچ‌گاه نمي‌تواند جايگزين كتاب شود. حداقل بايد كتاب‌هاي الكترونيكي را جايگزين جست‌وجوهاي سطحي در اين فضا كرد.
مدارس و كتابخانه‌هاي مدارس به شدت از غافله فرهنگ‌سازي كتابخواني عقب‌مانده‌اند باوجود اينكه هر مدرسه‌اي موظف است كتابخانه‌اي داشته باشد و در كادر نيروي انساني فردي به نام كتابدار متولي آن است و معلمان نيز بايد دانش‌آموزان را به كتاب و كتابخواني تشويق كنند، اما متاسفانه شاهد بيگانگي دانش‌آموزان با كتاب و كتابخواني هستيم.
در سبد هزينه‌اي خانواده‌ها مبلغي براي تهيه كتاب منظور نمي‌شود. والدين كمتر وقت مي‌گذارند تا فرزندان‌شان را به كتابفروشي‌ها ببرند. آنها متاسفانه از اينكه دقايقي از شبانه‌روز را به كتابخواني با فرزندان اختصاص دهند پرهيز مي‌كنند. در نگاه آنها كتاب چندان جايگاهي ندارد و الگوهايي كه معرفي مي‌كنند متكي بر كتاب و كتابخواني نيست.
انحصار مطالعه به كتاب‌هاي درسي آن هم با اجبار براي نمره آفت مطالعه است. شايد يكي از دلايل بي‌علاقگي دانش‌آموزان به كتاب اين است كه تجربه مثبتي از خواندن كتاب‌هاي درسي ندارند؛ كتاب‌هايي كه چندان جذابيت ندارند.
متاسفانه رسانه‌ها نيز براي اينكه والدين و معلمان و مربيان بايد در زمينه فرهنگ‌سازي كتابخواني تلاشي كنند، چندان نقش ايفا نمي‌كنند رسانه ملي هم به همه چيز مي‌پردازد دريغ از اينكه در برنامه‌هاي خود توجهي به جايگاه كتاب داشته باشد.
مدرسه و خانه ابتدا بايد خود با كتاب آشتي كنند تا بتوانند فرزندان و دانش‌آموزان را همراه كنند.
٭مسوول گروه مدرسه اعتماد