بازرسي يا دسترسي مديريت شده
نصرت‌الله تاجيك
ظرف دو هفته گذشته بعضي از مقامات كشورهاي غربي و مجامع بين‌المللي مساله بازرسي از تاسيسات غيرهسته‌اي و نظامي ايران را به عنوان روند راستي‌آزمايي تفاهم احتمالي ايران و غرب مطرح كردند تا ايران راه گريزي براي پيگيري اهداف نظامي در تاسيسات هسته اي‌اش را نداشته باشد كه با حساسيت زيادي از سوي مقامات نظامي كشور روبه‌رو شد. در بررسي بهتر موضوع بازرسي يا دسترسي مديريت شده تاسيسات غير هسته‌اي و نظامي ايران از سوي غرب در كنار بررسي و تجزيه و تحليل اهداف چنين بازرسي‌هايي و مباني حقوقي و در اين مورد بيشتر سياسي آنها بايد به سطح بازرسي، مدت زمان و گستره مكاني آن نيز دقت داشت. چند نفر از مقامات غربي نظير اوباما و آمانو اينچنين بازرسي‌ها را طولاني مدت‌دار و در هر زمان و هر مكان دانسته‌اند. در همين حال مقامات ايراني مذاكره‌كننده مي‌گويند بازرسي‌هاي مراكز هسته‌اي طبق پروتكل الحاقي پيمان منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي خواهد بود و اين دسترسي فراتر از آن چيزي كه آژانس در قبال ديگر كشورها اجرا مي‌كند نبايد باشد. اما در زمينه صنايع غيرهسته‌اي و از جمله صنايع نظامي اين پروتكل به هيچ‌وجه اجازه دسترسي بي‌رويه و بدون دليل به زيرساخت‌هاي نظامي كشورها را فراهم نمي‌كند بلكه چارچوبي قاعده‌مند را ايجاد مي‌كند كه هم‌اكنون در 124 كشور در حال اجراست. اگر روال مساله يابي و حل آن منطقي باشد به هر صورت هر مقوله‌اي داراي ضوابط و چارچوب‌هاي مخصوص به خود است. ولي در مذاكرات بين ايران و غرب انگيزه‌هاي عديده جوهري و عارضي در كنار به هم زدن جو تفاهم در آن نقش دارند، اين مجموعه عوامل مساله مذاكرات و تفاهم را از روال منطقي خارج كرده است. مقامات ايراني مذاكره‌كننده معتقدند كه دسترسي با بازرسي متفاوت و در حقيقت براي نمونه‌برداري‌هاي محيطي در چارچوب يك روند محدود و مديريت شده است. جداي از وارد شدن در مباحث مفهومي يا حقوقي تفاوت اين دو اقدام، طرف غربي با تمسك به اهداف راستي‌آزمايي خواهان چيزي فراتر از پروتكل الحاقي، آنگونه كه در ساير كشورها عمل مي‌شود، است و به صراحت مي‌گويد بايد با ايران به‌صورت ويژه برخورد شود تا راه فراري وجود نداشته باشد. البته در اين روند اهداف غيرشفاف و مقاصد گوناگون طرف غربي به جز راستي‌آزمايي نيز منتفي نيست. با اين حال اگر اراده براي حل اين قبيل مشكلات كه كم هم نيستند وجود داشته باشد تهيه فرمولي براي تامين نظرات دو طرف در بستر شفاف‌سازي اقدامات هسته‌اي ايران مقدور و ميسور است ولي من نسبت به اهداف غرب در تعامل با ايران مشكوك بوده و خوشبين نيستم. البته نكته ديگري كه بايد توجه شود سطح مسووليت‌پذيري و تضمين آژانس انرژي هسته‌اي براي حفظ اسرار نظامي تاسيسات مورد بازرسي است. آژانس نشان داده است كه بيطرف نيست و لذا كشورها به راحتي آماده پذيرش بازرسي از تاسيسات نظامي‌شان نيستند. نه صرفا از جهت اينكه ترس از آشكارشدن انحراف در عملكرد يا اهداف تسليحات متعارف به سمت هسته‌اي داشته باشند بلكه از آن جهت كه اسرارشان مورد سوءاستفاده دشمنان‌شان و مورد هدف خرابكاري قرار گيرند. اگرچه از نظر منطقي بايد چنين سازمان‌هايي مسووليت‌پذير و حافظ اسرار باشند تا بتوانند به مسووليت حرفه‌اي خود عمل كنند اما هم به‌طور عملي و هم سوابق اين بازرسي‌ها نشان از آن دارد كه در كنار وجود قاصد اطلاعاتي، اهداف غيرعلني و بعضا خصمانه براي به بن بست كشاندن پيشرفت‌هاي فناوري در ايران در چنين سازمان‌ها يا ساير سازمان‌هاي دخيل وجود دارد. اينها همه پايه و زمينه فعاليت سازمان‌هاي جاسوسي خارجي در ايران و مخصوصا آن دسته‌اي كه با ايران در رقابت و دشمني هستند، شده و ترور دانشمندان هسته‌اي كشور از سوي آنان نيز با همين انگيزه‌ها قابل تبيين است. لذا در كنار بي‌اعتمادي به غرب، اين حوادث و اطلاعات درز يافته به كشورهاي غيرمسوول كه نقش تخريبي در روابط ايران و غرب و شكل‌گيري و سامان يافتن اين مشكلات بين دو طرف دارند هم مزيد بر علت شده تا طرف ايراني نيز با حساسيت با اين مساله برخورد كند، اما در صورتي كه غرب اهدافش را شفاف كند دستيابي به يك راه‌حل منطقي و قابل اتكا منتفي نخواهد بود.