بازخواني ابعاد سياسي و اجتماعي حج
حج؛ هجرت از تفرقه به وحدت
سيدمحمدرضا مرتضوي
فرض‌الله الْإِيمان تطْهِيراً مِن الشِّرْكِ، و الصّلاة تنْزِيهاً عنِ الْكِبْرِ، و الزّكاة تسْبِيباً لِلرِّزْقِ، و الصِّيام ابْتِلاءً لِإِخْلاصِ الْخلْقِ، و الْحجّ [تقْوِيةً] تقْرِبةً لِلدِّينِ، و الْجِهاد عِزّاً لِلْإِسْلامِ؛ خداوند ايمان را واجب نمود، برای پاكی دل‌ها از شرك و نماز را برای منزه ساختن مردم از خودخواهی و زكات را برای رسيدن روزی و روزه را برای آزمودن اخلاص مردم و حج را برای نيرو گرفتن دين و جهاد را برای عزت و ارجمندی اسلام ...». (نهج‌البلاغه/ حكمت 252) اسلام يك دين اجتماعي است كه براي متدينان به خود و مومنان به ذات مقدس حق نمي‌پسندد كه گوشه‌اي به عبادت و عافيت بنشينند و بي‌توجه نسبت به جهان وقايع آن تنها به گفتن ذكر و تزكيه باطن بسنده شود. در اسلام عبادات و مناسك هم - علي‌رغم اينكه در عالي‌ترين مراتب آن قرار دارد- اما عموما ناظر به امر اجتماعي و سياسي است، چراكه دنيا را از آخرت جدا نمي‌شمارد، بلكه مزرعه آن مي‌داند.
حج بعد از نماز، زكات و روزه
برجسته‌ترين مظهر عبادت در اسلام كه همزمان نقش سياسي - اجتماعي بسيار برجسته‌اي دارد، مناسك حج است. مومنان سراسر جهان از هر جغرافيا، زبان، فرهنگ و قومي كه هستند به شرط استطاعت در يك زمان مشخص در يك نقطه معين از جهان به يكديگر مي‌پيوندند و قدرتي بي‌نظير از خود را به نمايش مي‌گذارند كه مي‌تواند هر قدرتي كه خود را در برابر اين نيروي عظيم مي‌بيند به وحشت بيندازد. البته در صورتي كه ما مسلمانان به اين نيروي عظيم خود آگاهي داشته باشيم و ظرفيت‌هاي آن را آن‌طور كه بايد بشناسيم. لذا مي‌بينيم كه اميرالمومنين مساله حج را بعد از نماز، زكات و روزه و قبل از جهاد مطرح و آن را موجب نيرو و تقويت دين خداوند معرفي مي‌كند. قرآن كريم هم حج را نه تنها فريضه‌اي فردي، بلكه اجتماعي و تاريخي معرفي مي‌كند: «وأذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحجِّ يأْتُوك رِجالًا وعلی كُلِّ ضامِرٍ يأْتِين مِنْ كُلِّ فجٍّ عمِيقٍ» (حج: ۲۷) يعني اين ندا از ابتدا براي فراخوان همگان بوده است تا از دورترين نقاط، براي انجام اين عبادت بيايند. در حج، همه مسلمانان با زبان، نژاد و مذهب‌هاي گوناگون، در يك نقطه و با يك لباس حاضر مي‌شوند. اين نشان مي‌دهد كه حج، فقط عبادت فردي نيست، بلكه تقويت اركان اجتماعي و سياسي دين نيز هست.
والاترين تجمع عبادي و اجتماعي مسلمين
حج، والاترين تجمع عبادي و اجتماعي مسلمانان است؛ آييني كه افزون بر جنبه‌هاي فردي و معنوي، حامل پيام‌هاي ژرفي براي امت اسلامي در زمينه وحدت، عدالت، آزادگي و موضع‌گيري روشن در برابر جريان‌هاي شرك و استكبار است. مسلمانان در موسم حج، از سراسر جهان گرد خانه خدا مي‌آيند تا با پوشيدن لباس احرام، تعلقات دنيوي را از تن بزدايند و با شعار توحيدي «لبيك اللهم لبيك» به خداي يكتا پاسخ دهند. از سوي ديگر، قرآن كريم به صراحت يكي از اهداف كليدي حج را برائت از مشركين مي‌داند. چنانكه در سوره توبه آمده است: «وأذانٌ مِّن‌الله ورسُولِهِ إِلی النّاسِ يوْم الْحجِّ الْأكْبرِ أنّ‌الله برِيءٌ مِّن الْمُشْرِكِين ورسُولُهُ» (توبه: ۳)؛ اين آيه اعلام مي‌كند كه حج بايد همراه با مرزبندي صريح و علني با جريان‌هاي شرك و كفر باشد. در حقيقت، برائت، ترجمان اجتماعي توحيد است؛ همان‌گونه كه وحدت، ترجمان ايماني و اخلاقي آن است. اينها عين دستورات نص صريح قرآن كريم است. مگر مي‌توان حج رفت، اما برائت از اين همه خباثت و جنايات قصابان صهيونيست در غزه، لبنان و ساير بلاد اسلامي كه با ظلم و تعدي آنها رو‌به‌رو است، نداشت. در سنت پيامبر اسلام (ص) نيز حج همواره به عنوان بستري براي اتحاد و آگاهي‌بخشي مطرح بوده است.
ميعادگاه امت‌هاي اسلامي
امروز، در دنياي ما كه امت اسلامي با چالش‌هايي مانند تجزيه، اختلافات مذهبي، جنگ‌هاي تحميل شده و سلطه بيگانگان مواجه است، حج مي‌تواند فرصتي براي احياي عقلانيت جمعي، بازسازي هويت امت و موضع‌گيري مشترك در برابر سلطه‌طلبي جهاني باشد. سكوت در برابر ظلم و ستم، از روح حج بيگانه است. همان‌طور كه امام خميني (ره) تاكيد مي‌كردند: «حج بهترين ميعادگاه معارفه ملت‌هاي اسلامي است كه مسلمانان با برادران و خواهران ديني و اسلامي خود از سراسر جهان آشنا مي‌شوند و در آن خانه‌اي كه متعلق به تمام جوامع اسلامي و پيروان ابراهيم حنيف است، گِرد هم مي‌آيند و با كنار گذاردن تشخص‌ها و رنگ‌ها و مليت‌ها و نژادها به سرزمين و خانه اولينِ خود رجعت مي‌كنند و با مراعات اخلاق كريمه اسلامي و اجتناب از مجادلات و تجملات، صفاي اخوت اسلامي و دورنماي تشكل امت محمدي- صلي‌الله عليه و‌آله و سلم- را در سراسر جهان به نمايش مي‌گذارند.»
ضرورت وحدت آگاهانه
حج به ما مي‌آموزد كه وحدت بدون آگاهي، به انفعال مي‌انجامد و برائت بدون حكمت، به تفرقه و افراطي‌گري. اين دو آموزه در كنار هم، امت را به اعتدال، عزت و بيداري مي‌رساند. امت اسلام اگر بتواند در فضاي حج، از احساس مشترك به عقلانيت مشترك برسد، خواهد توانست در برابر تهديدهاي بزرگ ايستادگي كند. در پايان، حج بايد فرصتي باشد براي بازانديشي در مسير امت؛ فرصتي براي بازگشت به خويشتن ايماني و تمدني. وحدت در حج، نه وحدت ظاهري، بلكه وحدتي بر محور حق، عدل و توحيد است و برائت، نه خصومت كور، بلكه نهيبي است عليه شرك در همه اشكالش؛ چه در قالب بت‌هاي سنگي و چه در صورت بت‌هاي زر، زور و تزوير. آري حج حقا براي امت اسلام فرصتي است براي هجرت! هجرت از تفرقه به سوي وحدت. وحدتي كه رمز پيروزي و تنها راه پيش روي امت است.
معاون امور بين‌الملل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي