تحولات سودان و اهميت آن به عنوان دروازه استراتژيك ايران به درياي سرخ و آفريقا

جنگ داخلي سودان در سال‌هاي گذشته يكي از خونبارترين و پيچيده‌‌ترين بحران‌هاي اين كشور در دهه‌هاي اخير بوده است. اين درگيري كه ميان نيروهاي نظامي دولت و گروه‌هاي شبه‌‌نظامي قدرتمند رخ داد، نه ‌تنها ساختار سياسي سودان را به لرزه انداخت، بلكه پيامدهاي انساني و اقتصادي عميقي نيز به همراه داشت. تنش‌هاي قديمي ميان ارتش سودان و نيروهاي پشتيباني سريع (RSF) كه سال‌ها تحت مديريت دولت بودند، به يك درگيري آشكار تبديل شد و شهرهاي بزرگ مانند خارطوم و ‌ام‌درمان به ميدان نبردي بي‌رحمانه بدل شدند. ريشه‌هاي اين جنگ داخلي به اختلافات سياسي و نظامي كه پس از سقوط رژيم عمر البشير در سال ۲۰۱۹ شكل گرفت، بازمي‌گردد. با وجود تلاش‌ها براي ايجاد يك دولت انتقالي، اختلافات ميان گروه‌هاي مختلف بر سر قدرت و كنترل منابع، مانع اصلي در دستيابي به ثبات بود. در آوريل سال گذشته، درگيري ميان ارتش سودان و RSF به‌ طور ناگهاني شدت گرفت و به سرعت به يك جنگ تمام‌ عيار تبديل شد. خيابان‌هاي خارطوم، پايتخت سودان، به صحنه نبردي خونين بدل شدند و شهروندان عادي در ميان گلوله‌ها و انفجارها گرفتار شدند و بسياري از شهروندان اين كشور مجبور به ترك خانه‌هاي خود و پناهندگي در كشور‌هاي همسايه شدند و اين بحران بلافاصله ساير كشور‌هاي منطقه را تحت تاثير قرار داد. تنش و درگيري در سودان مي‌تواند امنيت و معادلات كشور‌هاي پيراموني درياي سرخ را تحت تاثير قرار دهد و همچنين مي‌تواند بر سياست‌هاي منطقه‌اي ايران اثر‌گذار باشد. ايران، به عنوان يكي از بازيگران مهم در خاورميانه، همواره در تحولات سودان نقش داشته است. اين نقش شامل حمايت‌هاي ديپلماتيك، همكاري‌هاي نظامي و اقتصادي در سودان بوده است. در اين يادداشت، به بررسي نقش ايران در تحولات اخير جنگ داخلي سودان پرداخته مي‌شود و تاثيرات اين نقش بر آينده منطقه تحليل خواهد شد. روابط ايران و سودان سابقه‌اي طولاني دارد و تحت‌تاثير عوامل مختلفي از‌جمله ايدئولوژي، سياست خارجي و منافع اقتصادي شكل گرفته است. ايران و سودان در دهه‌هاي گذشته روابط نزديكي داشته‌اند. ايران و سودان روابط سياسي خود را برمبناي اصول استقلال، مقابله با سلطه‌‌گري‌هاي جهاني و حمايت از حقوق ملت‌ها بنيان گذاشته‌اند. در گذشته و در زمان حكومت عمرالبشير هر دو كشور در مجامع بين‌المللي و منطقه‌اي از يكديگر حمايت كرده و تلاش مي‌كردند تا راه‌حل‌هاي ديپلماتيك براي بحران‌هاي منطقه‌اي ارايه دهند. سودان در دوره عمر البشير يكي از كشور‌هاي نزديك به ايران در آفريقا محسوب مي‌شد و همكاري‌هاي نظامي و اقتصادي گسترده‌اي ميان دو كشور برقرار بود. سودان داراي منابع طبيعي مهمي ازجمله اورانيوم است كه براي ايران اهميت زيادي دارد. با آغاز جنگ داخلي سودان، ايران تلاش كرده تا نفوذ خود را در اين كشور حفظ كند و از طريق حمايت‌هاي سياسي و ديپلماتيك، بر روند تحولات تاثير بگذارد. ايران تلاش كرده تا در جنگ داخلي سودان نقش ايفا كند. اين حمايت‌ها باعث شده كه نيروهاي مسلح سودان بتوانند در برابر نيروهاي پشتيباني سريع (RSF) مقاومت كنند و درنهايت به پيروزي تاثيرگذاري در نبرد خارطوم دست پيدا كنند. حضور ايران در تحولات اخير سودان مي‌تواند تاثيرات عميقي در معادلات منطقه داشته باشد و فرصت‌هاي را دراختيار ايران بگذارد. سودان به دليل موقعيت جغرافيايي خود در كنار درياي سرخ، براي ايران از اهميت استراتژيك برخوردار است. ايران تلاش كرده، دسترسي خود به درياي سرخ را افزايش دهد. بندر پورت سودان داراي موقعيت راهبردي در دريايي سرخ است و اهميت ويژه‌اي در منطقه دارد. اين بندر به ايران اجازه مي‌دهد تا بر مسيرهاي تجاري حياتي، ازجمله كانال سوئز و تنگه باب‌المندب نظارت كند و در صورت لزوم از آن به عنوان اهرم فشار استفاده كند. موقعيت استراتژيك سودان در سواحل درياي سرخ كه شريان حياتي براي تجارت جهاني و ترانزيت انرژي جهاني محسوب مي‌شود، مي‌تواند جايگاه ژئوپليتيكي ايران را در منطقه تحت‌تاثير قرار دهد و مي‌توان از سودان به عنوان دروازه ورود ايران به قاره آفريقا ياد كرد. ايران در سودان با رقابت كشورهاي ديگر منطقه مانند امارات، عربستان‌سعودي و تركيه مواجه است. امارات از نيروهاي پشتيباني سريع (RSF) حمايت مي‌كند و مهم‌ترين حامي اين جريان است و تلاش دارد تا نفوذ خود را در سودان افزايش دهد. امارات طي ساليان اخير سعي كرده تا نفوذ خود در كشور‌هاي منطقه به‌خصوص در مناطق پيراموني دريايي سرخ را افزايش دهد. امارات نگاه راهبردي به اين منطقه دارد و سعي دارد اين منطقه را به عنوان منطقه تحت نفوذ خود درآورد. اشغال جزاير سوقطرا يمن و حضور پررنگ در سومالي لند و جيبوتي گواهي بر اين ادعاست. امارات متحده عربي نقش مهمي در بحران سودان ايفا كرده و اهداف استراتژيك متعددي را در اين كشور دنبال مي‌كند. يكي از مهم‌ترين جنبه‌هاي اين نقش، حمايت امارات از نيروهاي پشتيباني سريع (RSF) بوده است. گزارش‌هاي منتشر شده نشان مي‌دهد كه امارات از طريق ارسال تجهيزات نظامي و كمك‌هاي مالي به (RSF)، تلاش كرده است تا نفوذ خود را در سودان تثبيت كند. اين حمايت‌ها به امارات اجازه داده تا بر منابع طبيعي سودان، به‌ويژه معادن طلا، كنترل داشته باشد و از طريق تجارت طلا منافع اقتصادي قابل‌توجهي كسب كند. علاوه بر منافع اقتصادي، امارات به دنبال تقويت موقعيت استراتژيك خود در منطقه درياي سرخ است. سودان يكي از حلقه‌هاي مهم اين استراتژي محسوب مي‌شود، زيرا موقعيت جغرافيايي آن به امارات امكان مي‌دهد تا نفوذ خود را در شاخ آفريقا و درياي سرخ گسترش دهد. با اين حال، روابط امارات و سودان اخيرا دچار تنش شده است. سودان در اقدامي بي‌سابقه، روابط ديپلماتيك خود را با امارات قطع كرد. اين تصميم پس از آن اتخاذ شد كه شوراي دفاع و امنيت سودان، امارات را به حمايت مستقيم از نيروهاي پشتيباني سريع در انفجار بندر پورت سودان متهم كرد. مقامات سوداني اعلام كردند كه كمك‌هاي لجستيكي و تسليحاتي از خاك امارات به نيروهاي مخالف ارتش سودان ارسال شده است كه باعث تشديد بحران داخلي سودان شده است. اتفاقات روز‌هاي اخير در سودان علاوه بر نمايانگر بودن رقابت ايران و امارات در سودان است بلكه باتوجه به حوادث و تحولات روز‌هاي اخير در سودان فرصت مناسب براي گسترش عمق راهبردي ايران در منطقه است. پيروزي مهمي كه نيروهاي مسلح سودان بر نيروهاي پشتيباني سريع به دست آوردند، مي‌تواند فرصت مناسبي براي احياي روابط ايران و سودان باشد. اين جنگ فرصتي را براي ايران فراهم كرد تا روابط ديپلماتيك خود را با دولت خارطوم براي اولين‌بار از سال 2016 برقرار كند. ايران مي‌تواند از طريق ديپلماسي فعال و همكاري‌هاي اقتصادي نفوذ خود را در سودان حفظ كند. سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي اقتصادي، همكاري‌هاي كشاورزي و توسعه فناوري مي‌تواند زمينه‌اي براي تقويت روابط ايران و سودان باشد. كاهش تنش بين ايران و عربستان‌سعودي به ايران امكان داد تا روابط خود را با برخي كشورهاي عربي تحت رهبري سني كه قبلا با عربستان‌سعودي عليه ايران همسو بودند، مانند سودان احيا كند. همچنين نفوذ امارات در سودان را كه از زمان سرنگوني عمر البشير در سال 2019 از دولت انتقالي تحت رهبري نظامي حمايت مي‌كنند، به چالش مي‌كشد. امارات نسبت به حضور ايران در درياي سرخ و شاخ آفريقا به‌شدت موضع منفي دارد و به دنبال محدود كردن دسترسي ايران به بنادر و مسيرهاي تجاري در منطقه است. نزديكي سودان و ايران مي‌تواند تلاش‌هاي كشور‌هاي رقيب در منطقه را تضعيف و رقابت بيشتري براي منابع و نفوذ در سودان ايجاد كند. مي‌توان در پايان گفت كه بحران سودان براي ايران داراي اهميت راهبردي است و مي‌تواند تبديل به فرصت‌هاي مهم ژئوپليتيكي براي ايران باشد. 
كارشناس حوزه ژئوپليتيك آفريقا