حديث روشني
مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور كشورمان، امروز سه‌شنبه در راس هياتي بلندپايه تهران را به مقصد مسقط ترك مي‌كند. سفري كه به ادعاي گروهي از ناظران، اگرچه در ظاهر با هدف گسترش مناسبات دوجانبه ميان ايران و عمان انجام مي‌شود، اما در لايه‌هاي پنهان خود، حامل پيام‌هايي فراتر از سطح معمول همكاري‌هاي اقتصادي و سياسي است. اين سفر همچنين در شرايطي صورت مي‌گيرد كه پنج دور از مذاكرات غيرمستقيم ميان ايران و امريكا با نقش‌آفريني ميانجيگرانه عمان برگزار شده و به گفته مقامات رسمي كشورمان، آخرين آنها در فضايي پيچيده و البته حرفه‌اي و همزمان در سايه تشديد تنش‌ها ميان طرفين به پايان رسيده است. در همين راستا، گروهي از تحليلگران بر اين باورند كه اگرچه سفر آقاي پزشكيان به مسقط پيش‌تر در دستور كار قرار داشته، اما در بستر كنوني كه مذاكرات غيرمستقيم ميان تهران و واشنگتن به ميزباني ميانجي سنتي دو بازيگر در جريان است، مي‌توان آن را بخشي از تلاش‌هاي عمان براي زنده نگه داشتن مسير ديپلماسي ميان تهران و واشنگتن دانست. تعويقي كه به ادعاي ناظران، به دليل تشديد اختلافات اساسي ميان ايران و ايالات‌متحده بر سر موضوع غني‌سازي صورت گرفت. موضوعي كه البته براي ايران جزو خطوط قرمز و نشانه‌اي از حاكميت ملي قلمداد مي‌شود و براي امريكا دستمايه‌اي است كه همواره بربرچيده شدن آن تاكيد داشته است.
در همين راستا، به نظر مي‌رسد عمق اختلافات تا بدان‌جا پيش رفته كه كار ميانجيگري را براي ميزبان اين گفت‌وگوها دشوارتر كرده است، بهگونهاي كه وزير امور خارجه كشورمان اعلام كرد طرف عماني در دور پنجم مذاكرات، بسته‌اي از پيشنهادها و ابتكارات براي عبور از بن‌بست فعلي در رايزني‌ها ارايه كرده است؛ پيشنهاداتي كه قرار شد در پايتخت‌هاي طرفين مورد ارزيابي قرار گيرد. اكنون نيز با سفر رييس‌جمهور كشورمان به مسقط، اين گمانه‌زني ادعايي تقويت شده كه بخشي از هدف سفر، انتقال رسمي مواضع ايران درباره اين پيشنهادات به دولت عمان باشد. گفتني است كه اگرچه جزييات اين ابتكارات رسانه‌اي نشده، اما گمانه‌زني‌هايي مطرح است. به ادعاي گروهي از ناظران، احتمالا تشكيل كنسرسيومي براي مديريت يا نظارت بر فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران ازجمله مواردي است كه مي‌تواند در اين پيشنهادات گنجانده شده باشد. كنسرسيومي كه به ادعاي برخي منابع، كشورهاي عرب منطقه و حتي امريكا نيز در آن نقش خواهند داشت. با اين حال، تهران تاكيد كرده است كه هيچ‌گونه ابتكاري كه منجر به توقف يا انتقال فعاليت‌هاي غني‌سازي از خاك ايران شود، قابل پذيرش نخواهد بود. در اين ميان و در كنار اين محور، به گفته مقامات رسمي كشورمان، سفر آقاي پزشكيان حامل پيامي روشن درباره عمق و استمرار روابط دوجانبه ميان تهران و مسقط نيز هست؛ روابطي كه ريشه‌اي عميق در تاريخ ديپلماسي منطقه‌اي دارند و در حساس‌ترين مقاطع، ازجمله دوران اوج فشارهاي بين‌المللي بر ايران، همواره در مسير اعتماد و همكاري حركت كرده است، بهگونهاي كه در سال‌هايي كه بسياري از كشورهاي منطقه و جهان به صف تحريم‌كنندگان ايران پيوستند يا از تعامل اقتصادي و سياسي با تهران فاصله گرفتند، عمان يكي از معدود دولت‌هايي بود كه نه‌تنها روابط خود را قطع نكرد، بلكه با ايفاي نقشي متعادل و واقع‌گرايانه، به يكي از كانال‌هاي اصلي تنفس اقتصادي و سياسي جمهوري اسلامي بدل شد. به نظر مي‌رسد همين سابقه باعث شده است كه امروز نيز، در شرايطي كه چشم‌انداز احياي توافق هسته‌اي مبهم است، مسقط بار ديگر به بازيگري كليدي در تعاملات منطقه‌اي ايران تبديل شود. از همين‌رو، بخشي از دستور كار سفر رييس‌جمهور به عمان را بايد در پيگيري توافقات دوجانبه اقتصادي، سرمايه‌گذاري مشترك، توسعه همكاري‌هاي بندري و افزايش تبادلات تجاري دانست. از اين رو به نظر مي‌رسد مسقط همچنان از معدود پايتخت‌هايي است كه تهران مي‌تواند هم در باب مسائلي پيچيده مانند پرونده هسته‌اي و روابط با امريكا وارد تعامل شود و همزمان نيز پايه‌هاي يك همكاري بلندمدت اقتصادي در منطقه را تحكيم بخشد. در همين راستا روزنامه اعتماد با هدف ارزيابي و بررسي سفر مهم مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور كشورمان به مسقط در بازه زماني كنوني كه همزمان مذاكرات غيرمستقيم تهران و واشنگتن با ميانجيگري عمان در جريان است با سيد جلال ساداتيان، سفير اسبق ايران در انگليس گفت‌وگو كرده است. ساداتيان با اشاره به مناسبات دوجانبه ريشه‌دار و تاريخي ميان تهران و مسقط در بزنگاه‌هاي حساس، بر اين باور است كه يقينا موضوع مذاكرات ميان ايران و امريكا و احتمالا اعلام مواضع جديد تهران در باب ابتكارات اعلامي ميانجي عماني، در كنار دستوركار روابط دوجانبه ازجمله اهداف اين سفر خواهد بود.
مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد:
مسعود پزشكيان، رييس‌جمهوري كشورمان به دعوت مقام‌هاي رسمي عمان امروز در راس هياتي عازم مسقط مي‌شود، با توجه به پيچيدگي‌هاي حاكم بر رايزني‌هاي غيرمستقيم ميان ايران و امريكا و نقش‌آفريني عمان در قامت ميانجي ميان دو كشور، اين سفر را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
روابط ايران و عمان، اگرچه ريشه‌هايي تاريخي دارند، اما آنچه در حافظه روابط دو كشور برجسته‌تر است، به دوران معاصر و به‌ويژه سال‌هاي منتهي به پيروزي انقلاب اسلامي بازمي‌گردد. در آن دوره، حكومت پهلوي به سلطان عمان براي مقابله با شورش ظفار كمك كرد. اين حمايت تاريخي باعث شد عماني‌ها از آن زمان تا به امروز نوعي قدرداني هميشگي نسبت به ايران داشته باشند و اين سپاسگزاري را در رفتار سياسي و ديپلماتيك خود نشان دهند. از طرفي طي اين سال‌ها، روابط دو كشور ابعاد مختلفي داشته است؛ از تبادلات تجاري گرفته تا حمايت‌هاي سياسي عمان از ايران، به‌ويژه در مقاطعي كه شوراي همكاري خليج‌فارس به رهبري عربستان و ديگر كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس در رقابت‌هاي منطقه‌اي عليه ايران، به ويژه در دوران جنگ تحميلي و حمايت از عراق زمان حاكميت صدام، در برابر تهران قرار داشتند. در آن بازه زماني، عمان برخلاف بسياري از كشورهاي عربي منطقه، موضع متعادلي اتخاذ كرد و مي‌توان گفت تا حدود زيادي رويكردي همراه با ايران داشت.
نقش تاريخي عمان در ميانجيگري ميان ايران و امريكا همواره مورد توجه بوده است. اين نقش در مقاطع مختلف و اكنون نيز كه با دور جديد از ميانجيگري اين پادشاهي ميان تهران و واشنگتن همزمان شده است را چگونه تحليل مي‌كنيد؟
عمان همواره نقش مهمي در ميانجيگري ميان ايران و امريكا ايفا كرده است. براي نمونه، در دوران رياست‌جمهوري محمود احمدي‌نژاد، مذاكراتي ميان دكتر علي‌اكبر صالحي و طرف امريكايي در مسقط برگزار شد. اين نقش ميانجيگرانه، نشان‌دهنده اعتمادي است كه هر دو طرف (ايران و امريكا) به عمان دارند. گاهي اين روابط حتي جنبه‌هاي شخصي پيدا مي‌كند؛ عماني‌ها در مقاطع مختلفي مساعدت‌هايي داشته‌اند و ما نيز متقابلا پاسخ داده‌ايم. چنين روابطي مي‌تواند در آينده نيز ادامه پيدا كند و نقشي مهم در تعاملات ايران با جهان ايفا كند، چه در مواجهه با كشورهاي عربي، چه غرب و چه در مقابله با تحريم‌ها. از اين رو رفت‌وآمدهاي ديپلماتيك ميان دو كشور همواره برقرار بوده است. وزراي خارجه عمان بارها به ايران سفر كرده‌اند و بالعكس، وزراي خارجه ايران و حتي روساي جمهور نيز سفرهايي به مسقط داشته‌اند. در حال حاضر نيز، اين روند مي‌تواند در راستاي سياست خارجي اعلامي از سوي دكتر پزشكيان كه توسعه روابط خوب با همسايگان را مدنظر دارد، ادامه يابد. عمان، به نوعي همسايه آرام ماست؛ كشوري كه نه تنها در گذشته، بلكه امروز نيز، در شرايط سخت اقتصادي و سياسي، به ايران ياري رسانده است. اما ذكر اين نكته اهميت دارد كه همزماني سفرهاي مقامات ايراني به عمان با ازسرگيري مذاكرات ميان ايران و امريكا نيز معنادار است. اين مذاكرات، اگرچه در دوره‌هايي به شهر رم كشيده شد، اما همچنان در محل اقامت سفير عمان در ايتاليا برگزار مي‌شد. علت اين امر نيز آن بود كه اروپايي‌ها احساس نكنند از روند مذاكرات كنار گذاشته شده‌اند. به همين دليل، عماني‌ها ترتيبي دادند كه نقش اروپا نيز در اين مذاكرات حفظ شود. گرچه مذاكرات دور پنجم با اروپايي‌ها كه در استانبول برگزار شد و رياست آن را آقاي مجيد تخت‌روانچي برعهده داشت كمي پرتنش بود، اما هدف اين بود كه پيام مشخصي به اروپا داده شود و آن اين است كه ايران آنها را از روند رايزني‌ها حذف نكرده است.
از آنجايي كه آقاي عراقچي، رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان بعد از راند پنج رايزني‌ها اعلام كردند كه مسقط بسته پيشنهادي حاوي گزينه‌هايي براي خروج از شرايط كنوني را در اختيار هيات‌هاي نمايندگي دو كشور قرار داده؛ آيا مي‌توان گفت انجام اين سفر در سايه چنين اظهارنظري نشان از تلاش‌هاي پنهان واشنگتن براي اقناع ايران دارد؟
توجه داشته باشيد كه سفر آقاي دكتر پزشكيان به عمان از پيش برنامه‌ريزي شده بود و البته كه نمي‌توان گفت كه كاملا بي‌ارتباط با مساله دور پنجم مذاكرات است. اگر اين سفر ناگهاني مطرح شده بود، مي‌شد اين گمانه را تقويت كرد، اما از طرفي طبيعي است كه در خلال اين سفر درباره مسائل مهمي مانند مذاكرات هم گفت‌وگو شود. روابط ما با عمان، علاوه بر دوجانبه، ماهيتي چندجانبه دارد و در چنين ديدارهايي موضوعات منطقه‌اي، ازجمله غزه و تحولات بين‌المللي، در دستور كار قرار مي‌گيرد. بنابراين طبيعي است كه درباره مذاكرات با امريكا و اروپايي‌ها نيز صحبت شود و رييس‌جمهور مواضع ايران را منتقل كند، اما نمي‌توان گفت كه اصل سفر صرفا به دليل مذاكرات بوده است.
به باور شما چقدر احتمال دارد در خلال سفر رييس‌جمهوري كشورمان به مسقط در باب محورهاي مهم دور پنجم مذاكرات و بالاخص موضوع غني‌سازي اورانيوم ميان طرفين رايزني‌هايي صورت گيرد؟
يكي از نكات برجسته مذاكرات دور پنجم، تاخيرهايي بود كه در زمان‌بندي اين دور از گفت‌وگوها يعني بعد از انجام راند چهارم ايجاد شد و علت آن به رسانه‌اي شدن اظهارات متناقض استيو ويتكاف مبني بر انجام غني‌سازي صفر درصدي بود. امريكايي‌ها اعلام كردند ايران نبايد حتي يك درصد هم غني‌سازي داشته باشد. اما ايران با صراحت گفت كه اين مساله خط قرمز ماست و از آن كوتاه نخواهيم آمد و همين عامل باعث شكل‌گيري تنش‌هاي رسانه‌اي ميان دو طرف شد كه برگزاري دور پنجم را با تاخير رو به‌رو كرد. البته در اين زمينه اگر بخواهيم به پيشينه اين اختلاف رجوع كنيم بايد بگوييم بعد از خروج آقاي ترامپ از برجام، ايران تا حدود يك سال به تعهدات برجامي خود پايبند ماند. غني‌سازي فقط در سطح ۳.۶۷درصد انجام مي‌شد، نسل سانتريفيوژها در سطح يك و دو محدود ماندند و بازرسان آژانس طبق برنامه بازديد مي‌كردند. در اين مدت، ايران به اروپايي‌ها نيز اعتراض كرد كه چرا با وجود پايبندي ايران، آنها به تعهدات‌شان عمل نكردند. در پاسخ، اروپايي‌ها اينستكس را پيشنهاد دادند كه البته نتوانست به عنوان جايگزين كارآمدي براي برجام عمل كند. بنابراين پس از خروج ترامپ از برجام، شركت‌هاي اروپايي عقب‌نشيني كردند؛ چراكه نگران تحريم‌هاي امريكا بودند. ترس از فشارهاي امريكا باعث شد كه اين شركت‌ها ترجيح دهند با ايران همكاري نكنند.
به تاثير منفي تحريم‌ها اشاره كرديد، انعقاد توافق‌نامه‌هاي تجاري و سرمايه‌گذاري متقابل محور سفر رييس‌جمهوري كشورمان است، با لحاظ كردن روابط استراتژيك و ژئواستراتژيك تهران با مسقط و همچنين لحاظ كردن گزاره‌هاي فوق ايران و عمان در شرايط كنوني و سايه تحريم‌هاي اعمالي امريكا چگونه قادرند تعاملات دوجانبه‌شان را افزايش داده و در منطقه نقش‌آفرين باشند؟
بله كاملا درست است. پيش‌تر اشاره كردم در دوران تشديد تحريم‌ها، يكي از مهم‌ترين كانال‌هاي تجاري ايران، عمان بوده است. اين ارتباط به ويژه در زمينه تبادل كالاهايي مانند فلزات گرانبها ازجمله طلا، كه از آفريقا و از طريق عمان به ايران راه پيدا مي‌كند، اهميت پيدا كرده است. همچنين محصولات كشاورزي از ديگر اقلامي است كه در قالب روابط دوجانبه ميان دو كشور مبادله مي‌شود. فراموش نكنيم همواره در گفت‌وگوها و بحث‌هاي منطقه‌اي، نقش عمان در كاهش تنش‌ها و تسهيل گفت‌وگوها مثبت و قابل‌توجه بود. امروز نيز، در شرايط دشوار ناشي از تحريم‌هاي طولاني‌مدت، روابط دوجانبه ايران و عمان همچنان فعال و موثر است. در حوزه‌هاي مالي و تجاري، كمك‌ها و همكاري‌هايي از سوي عمان صورت گرفته كه در كاهش اثرات فشارهاي ناشي از تحريم‌ها نقش داشته است. همچنين بخشي از مسائل مربوط به صادرات نفتي ايران از طريق عمان حل‌وفصل شده است. اگرچه جزييات اين همكاري‌ها به دلايلي روشن قابل ذكر نيست، اما در مجموع مي‌توان گفت عمان يكي از مسيرهاي تنفس اقتصادي براي ايران در دوره فشارهاي بين‌المللي بوده و خواهد بود.
باتوجه به نكاتي كه شما متذكر شديد به نظر مي‌رسد همين رويه در بازه زماني كنوني در حال تكرار است؟ اين‌بار فرآيند رايزني‌ها ميان تهران و واشنگتن در جريان است و اروپا خود را خارج از اين ميدان مي‌بيند.
در اين زمينه بايد گفت اتفاقا از همان زمان خروج ترامپ از برجام زمينه‌هاي تشديد تنش و دلخوري‌ها ميان ايران و سه كشور اروپايي تشديد شد. از طرفي ايران احساس كرد كه اروپا هم‌پيمان قابل اعتمادي نيست. برخي در ايران تصور مي‌كردند بايد اروپا را تحت فشار قرار داد؛ بحث‌هايي مانند زمستان سخت اروپا توسط افرادي ناآگاه مطرح شد، اما اين راهبرد نادرست بود. اروپا نياز خود به انرژي را از طريق امريكا تامين كرد و به جاي نرمش، فاصله بيشتري گرفت. همزمان با اين تحولات ادعاهايي مطرح شد مبني بر اينكه ايران به روسيه پهپاد و موشك داده تا عليه اوكراين استفاده شود، درحالي كه اروپا در كنار اوكراين ايستاده بود. اين مساله باعث شد اروپايي‌ها احساس كنند ايران وارد جنگ شده و تهديد كردند مكانيسم ماشه (اسنپ‌بك) را فعال خواهند كرد. اما با تغيير دولت در ايران و تعريف شدن چهره‌هايي چون آقاي تخت‌روانچي و آقاي غريب‌آبادي در تيم مذاكره‌كننده، چهار دور مذاكره با اروپا برگزار شد. اما وقتي عماني‌ها پيشنهاد مذاكرات مستقيم با امريكا را مطرح كردند، مذاكرات با اروپا متوقف شد. البته ايران اعلام كرد كه مذاكرات با اروپا را جداگانه ادامه مي‌دهد. دو دور از اين گفت‌وگوها به رم منتقل شد و مذاكرات مستقيم با اروپا در استانبول پي گرفته شد.
چرا ايران تلاش دارد با امريكا و اروپا همزمان رايزني داشته باشد؟ به نظر مي‌رسد شكل‌گيري چارچوبي مشابه برجام در دستور كار طرفين است.
بله، البته اين‌گونه به نظر مي‌رسد، چراكه ايران به اروپايي‌ها اين پيام را مخابره كرده است كه مذاكرات با شما ادامه دارد و با امريكا هم همزمان رايزني‌ها در جريان است. به نظر مي‌رسد هدف اين است كه چارچوبي شبيه به برجام شكل بگيرد كه همه طرف‌ها ازجمله امريكا، اروپا، چين و روسيه در آن مشاركت داشته باشند. حتي وزير خارجه اعلام كرده كه نتايج هر دور مذاكره به اطلاع كشورهاي گروه ۱+۵ مي‌رسد.
به باور شما بسته پيشنهادي عمان حامل چه راهكارهايي است، آيا مي‌توان اميد داشت كه مسقط در اين بازه زماني بستر را براي توافق نسبي هموار كند؟
توجه كنيد كه در دوره‌هاي سوم و چهارم مذاكرات، جزييات فني ازجمله غني‌سازي ۶۰ و ۲۰درصدي مطرح شد. از‌سويي طرف امريكايي ادعاهايي را عليه كشورمان مطرح كرد ازجمله اينكه ايران به بازرسان آژانس اجازه كامل نمي‌دهد و قانون اقدام راهبردي مجلس هم محدوديت‌هايي را براين نظارت‌ها يجاد كرده است. با اين حال، ايران اعلام كرده كه غني‌سازي را در پاسخ به بدعهدي طرف مقابل افزايش داده و بارها گفته هدف آن نظامي نيست. حتي براساس فتواي رهبري، ساخت بمب اتمي در سياست جمهوري اسلامي جايي ندارد.
از اين رو به دليل حساسيت موضوع غني‌سازي ۶۰درصدي، به نظر مي‌رسد پيشنهاد عماني‌ها اين بود كه كنسرسيومي از كشورهاي عربي تشكيل شود كه بر فعاليت‌هاي صلح‌آميز ايران نظارت كند. اعضاي اين كنسرسيوم مي‌توانند فرآيند را كنترل و گزارش‌دهي كنند تا اعتماد امريكا جلب شود. شواهد امر حاكي از آن است كه وزير خارجه عمان روي اين مساله تاكيد دارد و مي‌گويد اين بهترين راه براي اثبات غيرنظامي بودن برنامه هسته‌اي ايران است، بدون اينكه ايران مجبور به توقف كامل غني‌سازي شود كه همواره خط قرمز تهران بوده است. اكنون نيز به نظر مي‌رسد در دور بعدي مذاكرات، بحث درباره سازوكار عملياتي كنسرسيوم، وضعيت اورانيوم‌هاي ۶۰ و ۲۰درصدي و نحوه لغو تحريم‌ها توسط امريكا در دستور كار قرار گيرد. همچنين، ايران تاكيد دارد كه اگر قرار است اقدامي صورت گيرد، بايد گام به گام و همزمان باشد؛ يعني اگر امريكا تحريم‌ها را لغو كند، ايران نيز برنامه غني‌سازي را محدود خواهد كرد، اما بازگشت يك‌جانبه به تعهدات گذشته ديگر مورد قبول ايران نيست.
از طرفي ديگر گروهي مدعي‌اند كه اين سفر شايد نشان از تلاش عمان جهت بستر‌سازي براي رايزني‌ها ميان ايران و امريكا در سطوح عالي باشد، آيا اين ادعا قابل اعتنا است و اگر درست باشد، تهران در چنين شرايطي چنين پيشنهادي را مي‌پذيرد؟
اين امكان وجود دارد كه چنين اتفاقي بيفتد، اما نه در دور ششم مذاكرات. به نظر من، به عنوان يك تحليلگر، به‌طور منطقي وقتي طرفين به توافقاتي برسند، ممكن است برنامه‌اي طراحي شود كه در آن، دوطرف بتوانند همديگر را ملاقات كنند. اين ديدار ممكن است به شكل اتفاقي يا به بهانه يك مناسبت در يك اجلاس بين‌المللي برگزار شود كه ايران نيز در آن حضور پيدا كند. در گذشته، در زمان آقاي خاتمي چنين اجازه‌اي داده نشد و در دوران آقاي روحاني هم فقط يك گفت‌وگوي تلفني بين روساي جمهور انجام گرفت، اما اين‌بار احتمال دارد كه ديدار حضوري ميان دو رييس‌جمهور رخ دهد.