«‌پدافند غير عامل‌» در جنگ 12‌روزه چه كرد؟

 گروه اجتماعي |پدافند غيرعامل، پدافند مدني و پدافند غيرنظامي، نام‌هايي براي مجموعه‌اي از خدمات، زيرساخت‌ها و تمهيدات پيشگيرانه در بحران‌هاست‌. هدف اصلي پدافند غير‌عامل، حفاظت از جان مردم و به حداقل رساندن خسارات انساني و زيرساختي و اقتصادي براي كشورها در مقابل تمام بحران‌هايي است كه به صورت طبيعي يا غير‌طبيعي يا توسط دشمنان داخلي و خارجي كشورها رخ مي‌دهد‌. پدافند غير‌عامل در زمان وقوع زلزله، سيل، رانش زمين، بارش‌هاي ويرانگر، عمليات نظامي ناموفق، حمله‌هاي تروريستي داخلي و خارجي كاربرد دارد و بسياري از كشورهاي جهان از سال‌ها قبل اين ساختار حفاظتي و امنيتي را در سرزمين خود و براي حفظ منابع انساني و اقتصادي و نظامي و زيرساختي خود ايجاد كرده و توسعه داده‌اند.  الفباي پدافند غير عامل شامل آموزش به شهروندان، ايجاد تمهيدات ايمني در زمان بحران‌ها، مقاوم‌سازي يا ايجاد لايه‌هاي حفاظتي براي زيرساخت‌هاي مهم از جمله تاسيسات آب و برق و گاز و مخابرات و حتي محورهاي مواصلاتي و ترابري زميني و دريايي، ايجاد ذخاير استراتژيك غذايي، دارويي و تجهيزات پزشكي و حفظ اين ذخاير در مكاني امن ولي قابل دسترس در بحران‌ها، ايجاد پناهگاه‌ها و مكان‌هاي امن، ايجاد سامانه‌هاي اعلام هشدار با قابليت فعال‌سازي در ثانيه‌هاي پيش از وقوع بحران، اتصال دستگاه‌ها از طريق سامانه‌اي مشترك براي عمليات همزمان است . در ايران، سازمان پدافند غير‌عامل از نهادهاي زيرمجموعه ستاد كل نيروهاي مسلح است و سابقه تاسيس اين سازمان به 22 سال قبل بازمي‌گردد ولي اين‌گونه كه مديران حوزه سلامت و امداد و بحران مي‌گويند، طي 22سال اخير علاوه بر اينكه برگزاري مانورهاي آگاه‌سازي براي جمعيت عمومي و آموزش ضرورت‌هاي مورد‌نياز در ايام جنگ از‌سوي اين سازمان در حداقل و نزديك به صفر بوده، هيچ كدام از زيرساخت‌هاي ضروري ايام جنگ هم در اين دو دهه ايجاد نشده آن‌هم در حالي كه در اساسنامه و قانون فعاليت سازمان پدافند غيرعامل، تمام اين الزامات و از‌جمله، هشدار به‌موقع، مكان‌يابي و انتخاب عرصه‌هاي ايمن در جغرافياي كشور، ايجاد پراكندگي و تمركززدايي در توزيع عملكردها، مقاوم‌سازي و ايجاد استحكامات امن دفاعي و پناهگاهي، اعلام هشدار و خبر اوليه، صيانت از مردم و سرمايه‌هاي انساني، ايمن‌سازي مراكز جمعيتي، اماكن و تاسيسات حائزاهميت، دو يا چندمنظوره كردن برخي مستحدثات، تاسيسات و شبكه‌هاي ارتباطي، فرهنگ‌سازي و آموزش عمومي در زمينه به‌كارگيري اصول و ضوابط پدافند غيرعامل، ممانعت از ايجاد تاسيسات پُرخطر در مراكز جمعيتي، به عنوان وظايف اين سازمان مصوب و موكد شده است. غير از تامين ذخاير استراتژيك غذا و برخي اقلام اساسي و دارو و تجهيزات پزشكي كه آن هم نه براي ايام جنگ بلكه به عنوان يك اولويت دايمي در فهرست وظايف وزارت بهداشت و وزارت جهاد كشاورزي است، باقي ضرورت‌هاي پدافند غير‌عامل در هيچ نقطه‌اي از كشور وجود ندارد يا بسيار اندك و در حد صفر است. زيرساخت‌هاي حياتي كشور، از لايه‌هاي حفاظتي و ايمن‌سازي و امنيتي صددرصدي محرومند، سامانه هشدار وقوع بحران نداريم، پناهگاه و مكان امن با تعريف استاندارد و علمي، در هيچ نقطه‌اي از كشور نداريم و حتي مراكز درماني مجهز به مكان‌هاي مقاوم و امن نيستند، سامانه‌اي براي اتصال دستگاه‌هاي عملياتي و مجري كاهش خسارات هنوز فعال نيست و در‌نهايت، ميزان مقاومت كشور در برابر جنگ در طول 37 سال اخير به حداقل رسيده است.  روز سه‌شنبه، رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران با انتقاد از تمركز تمام سرمايه‌هاي حياتي كشور در يك نقطه و آسيب‌پذير شدن بابت بي‌توجهي به پدافند غيرعامل گفت: « پدافند غيرعامل يك ماموريت ملي است، نه يك پروژه سازماني. اگر مي‌خواهيم انتقاد كنيم، بايد به خودمان انتقاد كنيم. هر كسي در جايگاه خودش، چه دانشگاهي، چه مسوول شهري، بايد وظيفه‌اش را درست انجام دهد. بسياري از اسناد و راهبردها نوشته شده و موجود است اما در اجرا كوتاهي كرده‌ايم. اگر همان مقررات موجود اجرا مي‌شد، وضع بسيار بهتري داشتيم. تجربه‌هاي اخير نشان دادند كه نبايد تمام سرمايه‌هاي حياتي كشور اعم از نظامي، علمي يا خدماتي را در يك نقطه متمركز كنيم. بايد ساختمان‌هاي مهم، زيرساخت‌ها، دانشمندان و مراكز تصميم‌ساز را پراكنده كنيم.پدافند غيرعامل متاسفانه مغفول مانده و اگر اين بحث در ساخت‌وسازهاي شهري در طول چند دهه گذشته رعايت مي‌شد، امروز با سوالاتي مثل «پناهگاه كجاست؟‌» كمتر مواجه بوديم. ساختمان‌هاي بلندمرتبه و مهم، الزامات مشخصي براي پدافند غير‌عامل دارند كه بايد رعايت شوند ولي متاسفانه حتي در خطوط قبلي متروي تهران، اين ملاحظات به‌طور كامل رعايت نشده است.هيچ‌كدام از خطوط يك تا ۷ مترو اتصال مستقيم به بيمارستان‌ها ندارند درحالي كه اين اقدام به‌ويژه زماني اهميت دارد كه انتقال مصدومان در سطح زمين ممكن نباشد يا ترافيك مانع رسيدن به مراكز درماني شود.»  اگر امروز مسوولان با ابراز خوشبختي از دست نخورده ماندن ذخاير دارو و تجهيزات پزشكي و كالاهاي اساسي صحبت مي‌كنند، تنها به اين دليل است كه جنگ ايران و اسراييل، فقط 12 روز طول كشيد ولي اين‌طور كه مسوولان حوزه سلامت طي روزهاي پس از آتش‌بس به «‌اعتماد» گفتند، هيچ معلوم نبود كه در صورت تداوم جنگ، تامين و دسترسي به كالاهاي اساسي و حياتي به چه وضعيتي مي‌رسيد و با فرض اينكه دولت، براي تامين اين اقلام هم دورانديشي داشت، تحميل يك‌باره حجم ريالي كه براي تامين اين اقلام بايد فراهم مي‌شد، بار اقتصادي بر دوش دولت را مضاعف مي‌كرد.
دومين روز از آغاز جنگ ايران و اسراييل، سخنگوي دولت خطاب به شهروندان اعلام كرد كه در شهرتهران، ايستگاه‌هاي مترو مي‌تواند به عنوان پناهگاه مورداستفاده باشد و همچنين برخي مدارس و مساجد هم به عنوان يك مكان امن مقاومت دارند ولي در صورت ادامه جنگ، پناه گرفتن چند ساعته يا حتي چند روزه در ايستگاه مترو و مسجد و مدرسه، راهكار موثري نبود و بايد روش‌هاي ديگري به كار بسته مي‌شد. در حالي كه شهر تهران در طول اين 12روز، هدف بيشترين حملات موشكي و پهپادي و پرتابه‌اي اسراييل بود، استاندار تهران دوركاري را براي كاركنان تمام دستگاه‌هاي دولتي و حتي بانك‌ها اجرا كرد در حالي كه معلوم نبود در صورت ادامه جنگ، راهكار دوركاري مي‌تواند گزينه مناسبي باشد و آيا دوركاري، كيفيت خدمات دولتي را كاهش نخواهد داد؟ طبق اعلام مسوولان حوزه شهري، فقط در شهر تهران 8200 واحد مسكوني كه يا هدف اصلي حملات اسراييل بوده، يا در جوار هدف اصلي يا در شعاع چند صد متري هدف اصلي قرار داشته، بر اثر شدت و موج انفجارها، دچار خساراتي در حد نياز به تعميرات جزيي يا متوسط، مقاوم‌سازي و تعميرات اساسي، بازسازي و از نوساخته شدن واحد مسكوني شده درحالي كه در 900ساختمان نيازمند مقاوم‌سازي (به دليل تخريب گسترده) يا نيازمند از نو ساخته شدن (به دليل ويراني كامل بناي چند طبقه) تمام وسايل زندگي ساكنان يا بازماندگان هم از بين رفته و حالا دولت نه تنها بايد براي نوسازي يا بازسازي اين خانه هزينه كند، اعتباراتي هم براي تامين وسايل زندگي افراد و خانواده‌هاي خسارت‌ديده بايد در نظر بگيرد علاوه بر اينكه براي حمايت‌هاي مالي مستمر از جانبازان و خانواده شهداي جنگ 12روزه هم بايد اعتبارات جديد به بودجه 1404 اضافه شود‌. اين هزينه‌ها، بخش اندكي از هزينه‌هاي تحميل شده به دولت بابت جنگ 12 روزه است اما باز هم آنچه بايد مورد تاكيد باشد، عملياتي شدن زيرساخت بسيار حياتي پدافند غير عامل با چارچوب ويژه ايام جنگ است كه به نظر مي‌رسد حالا دولت بخشي از اقدامات پساجنگ را به فعال كردن اين چارچوب و تمهيدات مرتبط با آن اختصاص داده است. طي روزهاي اخير، به دنبال امضاي تفاهم‌نامه مشترك سازمان آتش‌نشاني تهران و معاون درمان وزارت بهداشت، تمام مراكز درماني موظف به تشكيل تيم‌هاي واكنش سريع آتش‌نشاني براي مقابله با حوادث احتمالي شده‌اند و اين تيم‌ها بايد در طول سال، بازديدهاي ايمني منظم از ساختمان‌ها و تجهيزات آتش‌نشاني (اطفاي حريق و تجهيزات حفاظت فردي) داشته و دوره‌هاي آموزشي براي كاركنان برگزار كنند. علاوه بر اينكه طبق اين تفاهم‌نامه، كد ۱۲۵ كه در واقع همان شماره تماس ضروري براي تماس با آتش‌نشاني است، به فهرست كدهاي اضطراري مراكز درماني اضافه شده تا در زمان وقوع حادثه مرتبط با آتش‌سوزي، با اعلام كد ۱۲۵، افراد آموزش‌ديده در اين تيم‌ها بلافاصله وارد عمل شوند و براي اطلاع‌رساني به سازمان آتش‌نشاني، اطفاي حريق اوليه، تخليه ايمن بيماران و كاركنان اقدام كنند.  ديروز هم دبيركل جمعيت هلال‌‌احمر در جلسه‌اي با مديران ستادي و استاني، بر تقويت سيستم‌هاي هشدار سريع و تمرين و اجراي مانورهاي با محور بحران تاكيد كرد و طبق اعلام رييس ستاد سمن‌هاي شهر تهران، با هدف آماده‌سازي گسترده گروه‌هاي مردمي در امدادرساني به وقت بحران در پايتخت، قرار شده كه سازمان‌هاي مردم نهاد براي مراقبت‌هاي حمايتي براي گروه‌هاي آسيب‌پذير مانند كودكان، سالمندان و افراد داراي معلوليت تحت آموزش قرار بگيرند كه تاكنون بيش از ۵۰۰ گروه و تشكل مردمي و جهادي براي شركت در اين دوره‌هاي آموزشي شامل امداد و نجات، سلامت روان و اجتماعي، آموزش‌هاي ويژه روانشناختي و مراقبت‌هاي حمايتي ثبت‌نام كرده‌اند . 
در‌حالي كه خدمات بهداشت و درمان در تمام بحران‌ها از‌جمله خدمات حياتي براي تمام جمعيت كشور است، مسوولان حوزه سلامت، هم در جنگ 12روزه و هم در روزهاي پساجنگ ضمن تاكيد بر اينكه همواره در آمادگي كامل بابت ارايه خدمات درماني و باليني هستند، خواستار ساختار دايمي براي آمادگي تمام اركان كشور در مقابل بحران‌هايي فراتر از حوادث طبيعي شده‌اند‌.  ديروز رييس سازمان نظام پزشكي كشور در گفت‌وگو با ايسنا گفت: «تجربه جنگ اخير نشان داد كه براي مقابله با بحران‌ها و مديريت‌ بحران‌ها در كشور، برخي قوانين ناقص و ساختارها نارساست.دو سازمان پدافند غير‌عامل و سازمان مديريت بحران، مشخصا متولي مقابله و مديريت بحران‌ها در كشور هستند ولي متاسفانه وضعيت فعلي اين دو سازمان، به لحاظ قوانين و جايگاه آنها پاسخگوي نيازهاي مردم و كشور در شرايط بروز بحران و حوادث نيست‌.عمده مشكل ما در مديريت بحران، بحران مديريت‌هاست و مديريت منسجم در بحران‌ها نداريم. در اين حوزه بسيار عقب‌ماندگي داريم؛ به عنوان مثال متولي آموزش مردم در شرايط بحران كيست؟ يك كوله ايمن شامل چه مواردي است؟ متولي انتشار اخبار درست در رسانه‌ها كيست؟ متولي آموزش پدافند غير‌عامل و الزام آن كيست؟ اين موارد از‌جمله مواردي هستند كه متولي واحد و يكپارچه‌اي براي آنها مشخص نيست. همچنين در حوزه بهداشت و درمان، بحث ايمن‌سازي بيمارستان‌ها، سلامت كادر درمان در حوادث، ضوابط خدمت داوطلبانه طي حوادث و غيره، همه مغفول است. در زمينه خدمات داوطلبانه پزشكان نيز، ما در سازمان نظام پزشكي و وزارت بهداشت بايد تعيين تكليف كنيم كه پزشك متقاضي خدمت داوطلبانه، فارغ از زمان پروانه يا قراردادي كه با مراكز درماني دارد، در هر جايي كه لازم به خدمت داوطلبانه است، كار درماني را انجام دهد. بحث سلامت روان و پروتكل مقابله با استرس و اضطراب‌ها، متولي ندارد و به همين دليل هم، در دل بحران، با وجود چند هزار روانشناس و روانپزشك برجسته در كشور، يكي از شبكه‌هاي سيما، از فردي كه سازمان نظام پزشكي طبابت او را غيرمجاز اعلام كرده و كارش درمان علفي است، دعوت كرده و در‌خصوص مديريت اضطراب در شرايط جنگي براي مردم صحبت مي‌كند.»  معاون درمان وزارت بهداشت هم ديروز خبر داد كه طبق دستور وزير بهداشت قرار است كميته‌هاي تخصصي در تمامي معاونت‌ها تشكيل شده و نقاط ضعف، ارايه راهكارهاي بهبود و تقويت آمادگي نظام سلامت در مواجهه با بحران‌هاي احتمالي آينده شناسايي شود‌. سيد سجاد رضوي همچنين با تاكيد بر ضرورت ايمن‌سازي بيمارستان‌ها در شرايط بحراني و از‌جمله در وقايع اخير، گفت كه پس از گزارش‌دهي وقايع مربوط به جنگ ۱۲ روزه به وزير بهداشت، مقام عالي وزارت به صورت جدي پيگير اقدامات لازم براي ساخت و اصلاح بيمارستان‌هاي ايمن شده كه تمركز اصلي بر بيمارستان‌هايي است كه نقش معين دارند يا در شرايط اضطراري حياتي‌اند.