سياستگذاري مقابله با دروغ در فضاي مجازي
حجم و الگوي توليد محتواي دروغين به شدت به فرهنگ رسانه‌اي، سطح سواد ديجيتال، آزادي رسانه و ساختار سياسي هر كشور وابسته است. به نظر مي‌رسد دروغ در صفحات مجازي ايرانيان در حال افزايش باشد. اين مساله به احتمال دلايل ساختاري، اجتماعي-فرهنگي و انگيزشي دارد. دلايل ساختاري به ضعف سامانه حقيقت‌سنج (Fact-checking) و ضعف قانون مربوط مي‌شود. ريشه‌هاي اجتماعي-فرهنگي را هم مي‌توان در بي‌اعتمادي سياسي و اجتماعي و ضعف سواد رسانه‌اي جست‌وجو كرد. اما بخش مهم اين مساله، انگيزشي و ريشه در كالايي شدن توليد محتوا در فضاي مجازي دارد. البته دروغ، ابزاري براي جنگ رواني عليه حاكميت ايران نيز محسوب مي‌شود.با اين مقدمه، سياستگذاري كنترل دروغ و محتواي خلاف واقع در فضاي مجازي، به شرط حفظ آزادي بيان را در چهار لايه حقوقي، فناورانه، اجتماعي و آموزشي مي‌توان تدوين كرد.در لايه حقوقي، انواع محتواي خلاف واقع به صورت شفاف، تعريف و مجازات متناسب تعيين مي‌شود. اما در لايه فناورانه، مي‌توان از هوش مصنوعي براي كشف دروغ بهره گرفت. هر چند طراحي سامانه‌اي براي ارزيابي صحت اخبار در فضاي مجازي در سال 1398 در دوره وزارت آذري‌جهرمي كليك خورده است، اما تقويت اين نوع سامانه‌ها در زبان فارسي نيازمند پژوهش و توسعه است. چالش‌هاي مهم تشخيص دروغ در فضاي فارسي شامل كمبود سامانه‌هاي حقيقت‌سنج مستقل و ابهام زباني و فرهنگي است؛ چراكه در فارسي، طنز، كنايه و استعاره زياد استفاده مي‌شود. اين مشكل زماني حادتر مي‌شود كه در ايران علاوه بر فارسي، زبان‌هاي ديگري چون تركي و كردي هم در فضاي مجازي كاربرد دارند. در اين راستا همكاري پژوهشگران ايراني شامل متخصصان ادبيات فارسي، متخصصان فرهنگي و هوش مصنوعي با پيام‌رسان‌ها ضروري است. اگر پژوهشگران ايراني با پيام‌رسان‌هاي بزرگ جهاني چون اينستاگرام و تلگرام همكاري كنند، تشخيص دروغ دقيق‌تر مي‌شود. دولت هم در اين زمينه مي‌تواند با تدوين لايحه‌اي كمك كند.در لايه اجتماعي و فرهنگي سياستگذاري، اگر خبر جعلي در حال وايرال شدن است، رسانه‌هاي رسمي كشور بهتر است فوري و شفاف آن را تكذيب يا اصلاح كنند. همچنين لازم است كاربران بتوانند دروغ‌ها را گزارش دهند و در فرآيند تصحيح مشاركت كنند. اين مساله به ويژه در شرايط كنوني پساجنگ كشور اهميت خاصي دارد و نهايتا در لايه آموزشي سياستگذاري، آموزش سواد رسانه‌اي با گنجاندن مهارت تشخيص محتواي جعلي در مدارس و دانشگاه‌ها مي‌تواند مفيد باشد. اگر دولت دنبال تدوين لايحه براي مقابله با توليد محتواهاي دروغين است بيشتر از جرم‌انگاري، بايد به لايه‌هاي اجتماعي، فني و آموزشي سياستگذاري توجه كند. تمركز بر جرم‌انگاري صرف، خطر سوءاستفاده براي برخورد با آزادي بيان را افزايش مي‌دهد، چراكه مرز بين نظر، تحليل و خبر جعلي هميشه روشن نيست و مي‌تواند منجر به برخورد سليقه‌اي شود.استفاده از تجربه‌هاي موفق ديگر كشورها كه همزمان تركيبي از سياستگذاري جرم‌انگاري و سياست‌هاي فني و اجتماعي را به كار گرفته‌اند، مي‌تواند مفيد باشد. نكته آخر آنكه در كنار اين سياستگذاري، تقويت روزنامه‌نگاري تحقيقي مي‌تواند، زمينه‌اي براي جلوگيري از رشد دروغ‌هايي باشد كه در سطح نخبه‌هاي سياسي و اقتصادي اشاعه پيدا مي‌كند.جامعه‌شناس