مناره؛ اوپك انرژي هسته‌اي منطقه
علي آهنگر
«مناره» يا همان «فانوس دريايي» ابتكار عملي تازه در زمينه انرژي هسته‌اي است كه جهان را با رويكردي نو روبه‌رو مي‌كند. در اين راهكار كه محمدجواد ظريف، ديپلمات خردمند و برجسته ايران، در يادداشت روز پنجشنبه ۹ مرداد ۱۴۰۴ خود، در روزنامه گاردين ارائه داد، بن‌بست هسته‌اي پيش آمده در خاورميانه براي هميشه گشايش مي‌يابد و منطقه و جهان را از جنگي بي‌پايان رهايي مي‌بخشد. طرح نوين هسته‌اي مطرح شده در گاردين كه كشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا را در برمي‌گيرد، بر پايه استفاده صلح‌آميز از دانش انرژي هسته‌اي بنياد نهاده شده است. اين طرح با عنوان «شبكه پژوهش و پيشرفت هسته‌اي خاورميانه» يا مناره يادآورد «چراغ راهي» است كه به ابتكار نخستين نيروي دريايي و دريانوردان جهان، يعني ايران، نخست در جزيره دريايي باستاني هنگام و سپس در مسيرهاي جهاني كشتيراني آن روزگار نهاده شد تا ناخدايان كشتي‌ها را از درافتادن در تلاطم درياها نجات بخشيده و به ساحل آرامش رهنمون شود. مناره هرگونه توسعه يا استقرار سلاح‌هاي هسته‌اي را با تعهد به راستي‌آزمايي متقابل رد مي‌كند، اما در مقابل به كشورهاي عضو كمك مي‌كند تا از دانش فناوري هسته‌اي صلح‌آميز برخوردار باشند. اين همكاري هسته‌اي منطقه‌اي، با نظارت‌هاي قوي و متقابل، عدم اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي را تقويت مي‌كند و امنيت انرژي را افزايش مي‌دهد. در مناره، به موضوع هسته‌اي فقط از ديدگاه خطر و تهديد نگريسته نمي‌شود، بلكه جنبه‌هاي حياتي، تنوع انرژي، امنيت غذايي، تامين آب و جنبه‌هاي محيط‌زيستي آن براي رشد و توسعه كشورهاي عضو مورد توجه قرار مي‌گيرد. مناره، پژوهش، آموزش و توسعه در ميان كشورهاي عضو را هماهنگ خواهد كرد؛ از پروژه‌هاي مشترك در حوزه‌هايي مانند غني‌سازي اورانيوم، مديريت پسماند، همجوشي هسته‌اي و پزشكي حمايت مي‌كند. اعضا، تاسيسات و تخصص‌هاي خود را به اشتراك مي‌گذارند و از طريق هيات نظارتي مشترك، شفافيت را تضمين مي‌كنند. سهم كشورها متناسب با توان آنها خواهد بود، اما همه اعضا از مزايا برخوردار مي‌شوند. نظارت بر فعاليت‌ها توسط هيات حكام متشكل از نمايندگان ملي كشورها انجام مي‌شود و ناظران بين‌المللي از سوي سازمان ملل، شوراي امنيت و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي دعوت خواهند شد. مهم‌تر از همه «مناره» شامل تضمين‌هاي متقابل قوي براي جلوگيري از انحراف مواد به سمت استفاده‌هاي نظامي خواهد بود.
مناره طرحي مانند اوپك
در دهه سي خورشيدي يا پنجاه ميلادي، نفت نيز سرگذشتي مانند انرژي هسته‌اي در اين زمان داشت. نفت آن زمان تنها و يگانه انرژي و پيشران صنعت و زندگي در جهان بود. اين ماده سحرانگيز حيات اگرچه منابع و ميادينش در كشورهاي جهان سوم و بيشتر خاورميانه بود، اما توليد و ترابري آن در انحصار هفت شركت نفتي غربي معروف به «هفت خواهران» قرار داشت. پس از پايان جنگ جهاني دوم، از سال‌هاي ۱۹۴۹ به بعد، شركت‌هاي انحصار نفتي سعي در كنترل هر چه بيشتر قيمت‌ها داشتند. به‌طوري كه در ۱۹۵۹ دو بار به كاهش قيمت نفت در سطح ۲ دلار در بشكه اقدام كردند. اين كار خشم انباشته شده كشورهاي توليدكننده نفت را برانگيخت. نشستي در قاهره عبدالناصر براي پيگيري موضوع بين كشورهاي توليدكننده نفت تشكيل شد. اين نشست هر چند نتيجه روشني نداشت، اما موجب آشنايي آلفرد پرز آلفونسو، وزير نفت ونزوئلا با عبدالله الطريقي، وزير نفت عربستان شد. آلفونسو كه با كاركرد «كميسيون راه‌آهن تگزاس» كه آن زمان مسوول نظارت و كنترل توليد نفت امريكا بود، آشنايي داشت، به وزير نفت عربستان و ايران پيشنهاد تشكيل يك سازمان مديريت بر نفت را داد. سازماني كه چند ماه بعد در ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ با حضور ايران، عراق، كويت، عربستان و ونزوئلا در بغداد تاسيس شد و دبيركلي آن به مدت سه سال در اختيار ايران بود. دفتر مركزي اين نهاد تازه تاسيس در كشوري بي‌طرف، ژنو سوييس و سپس در وين اتريش قرار داده شد. سازماني كه توانست در مدت ۶۵ سال جهان را از برپايي جنگ جهاني ديگر نجات بخشد و امنيت جهاني انرژي نفت پايه را براي همه ملت‌ها و كشورها تضمين كند. تا پيش از تاسيس اوپك، دو جنگ جهاني در كنار علت‌ها و ريشه‌هاي ديگر، در رقابت براي تسلط بر بازار نفت، جهان را در كام خود كشيده بود. اوپك به جهان و انرژي مصونيت و امنيت پايدار و هميشگي بخشيد.
رقابت در دانش هسته‌اي مانند نفت
اكنون و در زمان حاضر نيز رقابت در دانش انرژي هسته‌اي مانند رقابت در بازار نفت در نيمه‌هاي قرن بيستم است. در آن روزگار شركت‌هاي بزرگ نفتي نمي‌خواستند و نمي‌گذاشتند كشورهاي توليدكننده نفت از مواهب آن برخوردار باشند.