آيين‌نامه‌هاي پدافند مدني و الزام به استفاده در ايران
مهدي زارع
ما همچنان آيين‌نامه‌هاي شفاف براي ساماندهي پدافند مدني در ايران نداريم. البته چند آيين‌نامه «پدافند غيرعامل» passive defense بيشتر براي استفاده سازمان‌هاي تخصصي آماده شده ولي مشخص نيست اين آيين‌نامه‌هاي تخصصي پدافند غيرعامل تا چه حدي در سازمان‌هاي ذي‌ربط كاربردي شده و آيا مشكلات اين آيين‌نامه‌ها ارزيابي شده و آيا بازخوردي داشته يا خير، ولي در سطحي كلان‌تر و در مفهوم «پدافند مدني» civil defense آيين‌نامه‌هايي كه بايد تهيه شوند مجموعه‌اي از مقررات و دستورالعمل‌ها هستند كه نحوه آمادگي جامعه براي واكنش‌ها را بنا به شرايط اضطراري، ناشي از مخاطرات طبيعي و مخاطرات انسان ساخت، تعيين مي‌كنند. اين آيين‌نامه‌ها نقش‌ها و مسووليت‌هاي سازمان‌ها و افراد مختلف را در تضمين امنيت عمومي در جريان بحران‌ها، از‌جمله آمادگي در برابر سوانح، واكنش و بازسازي، مشخص كرده و به حفاظت از زيرساخت‌هاي حياتي، به اشتراك‌گذاري اطلاعات و هماهنگ كردن تلاش‌ها براي كاهش اثر شرايط اضطراري مي‌پردازند.
موارد آيين‌نامه‌هاي پدافند مدني شامل آمادگي در شرايط اضطراري (مقرراتي براي ايجاد برنامه‌هاي اضطراري، ايجاد سامانه‌هاي ارتباطي و انجام تمرين‌هاي آموزشي)، واكنش و بازسازي (واكنش به شرايط اضطراري، از‌جمله استقرار منابع، هماهنگي خدمات اضطراري و ارايه كمك به افراد و جوامع آسيب‌ديده) و حفاظت از زيرساخت‌هاي حياتي (سامانه‌هاي ارتباطي، شبكه‌هاي برق و شبكه‌هاي حمل و نقل، براي اطمينان از عملكرد مداوم آنها در مواقع اضطراري) است. در ايران دستورالعمل اجرايي پدافند غيرعامل استان‌ها در سال ۱۳۸۷ توسط كميته دايمي پدافند غيرعامل تصويب و ابلاغ گرديد و تاكنون مبناي اقدام در استانداري‌هاي كل كشور بوده و دستورالعمل‌هاي عملياتي شامل موارد زير است:
نظام عملياتي پدافند مردم‌محور (صيانت و حفاظت از مردم در شرايط اضطراري بحران ناشي از تهديد و جنگ)
نظام آمادگي و رزمايش دستگاه‌هاي اجرايي در برابر تهديد ات
سند راهبردي پدافند غيرعامل شهري
آيين‌نامه اجرايي ماده۵۸ قانون احكام دايمي و بند (پ) ماده۱۰۶ و ماده۱۰۹ قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه كشور
آيين‌نامه اجرايي پدافند غيرعامل مرزباني زيستي
نظام پدافند غيرعامل در مقابل تهديدات نظامي، زيستي، پرتوي، سايبري و الكترونيك، شيميايي و تركيبي و اقدامات خصمانه دشمن و كاهش آسيب‌پذيري و تداوم چرخه ارايه خدمات ضروري براي مردم در سطح استان و شهرستان در كشور ما تعريف شده است.
نمونه‌هايي از قوانين پدافند مدني در جهان به شرح زير است:
قانون فوريت‌هاي ملي پدافند مدني ۲۰۲۰ (نيوزيلند): بر به اشتراك‌گذاري اطلاعات شخصي در مواقع اضطراري ملي براي تسهيل واكنش دولت تمركز دارد.
قانون پدافند مدني، ۱۹۶۸ (هند): چارچوب سازمان پدافند مدني را مشخص مي‌كند و حمايت‌هاي قانوني را براي افراد درگير در فعاليت‌هاي پدافند مدني فراهم مي‌كند.
فصل ۲.۳۶ پدافند مدني امريكا (كولفكس، واشنگتن): اين فصل پدافند مدني را تعريف مي‌كند، هدف آن را تشريح مي‌كند و به كاركردهاي مختلف اضطراري مي‌پردازد.
آيين‌نامه رفتار پدافند مدني (ايرلند): اين آيين‌نامه استانداردهاي رفتاري مورد انتظار از داوطلبان در سازمان پدافند مدني را تعيين مي‌كند.
آيين‌نامه‌هاي پدافند مدني براي توسعه يك جامعه تاب‌آور كه قادر به تحمل اثرات شرايط اضطراري مختلف است، ضروري هستند. آنها چارچوبي براي اقدام هماهنگ، تخصيص منابع و واكنش موثر فراهم مي‌كنند و درنهايت به كاهش تلفات جاني و خسارات مالي كمك مي‌كنند.
ازسوي ديگر آيين‌نامه‌هاي مهندسي پدافند مدني حاوي مقررات فني، استانداردها و دستورالعمل‌هايي هستند كه طراحي و ساخت ساختمان‌ها و زيرساخت‌ها را براي تضمين ايمني و تاب‌آوري در مواقع اضطراري و سوانح كنترل مي‌كنند. اين آيين‌نامه‌ها جنبه‌هاي مختلفي از‌جمله يكپارچگي سازه، ايمني در برابر تخريب و حمله دشمن و آتش‌سوزي و قابليت‌هاي واكنش اضطراري را براي به حداقل رساندن خسارات و تلفات جاني احتمالي درنظر مي‌گيرند. آنها اغلب در چارچوب‌هاي گسترده‌تر پدافند مدني و آمادگي اضطراري منتشر مي‌شوند.
از جنبه‌هاي كليدي آيين‌نامه‌هاي مهندسي پدافند مدني يكپارچگي سازه‌اي است كه در آن الزامات طراحي و ساخت ساختمان را براي مقاومت در برابر سوانحي طبيعي مانند زلزله، توفان و سيل مشخص مي‌كنند. ازسوي ديگر اين مقررات براي ايمني در برابرحملات، تخريب و آتش‌سوزي، با تشريح پيشگيري، تشخيص و مهار حملات دشمن و تخريب تروريستي و روش‌هاي تخليه در آتش‌سوزي، خطرات آوار و آتش‌سوزي را به حداقل رسانده و خروج ايمن را در مواقع اضطراري تضمين مي‌كند.
از نظر واكنش اضطراري آيين‌نامه‌هاي مهندسي پدافند غيرعامل به به‌كارگيري همزمان سامانه‌هاي اضطراري، شبكه‌هاي ارتباطي و دسترسي براي امدادگران در داخل ساختمان‌ها و زيرساخت‌ها مي‌پردازند.
آيين‌نامه‌هاي مهندسي الزام به استفاده از مواد خاصي را نيز كه مقاوم در برابر آتش، غيرقابل احتراق يا داراي خواص ساختاري بهبود يافته هستند، مطرح مي‌كنند. همچنين مقررات، طراحي و نصب سيستم‌هاي ضروري ساختمان مانند برق، مكانيك و لوله‌كشي را پوشش مي‌دهند تا عملكرد ايمن آنها در مواقع اضطراري تضمين شود.
از نظر برنامه‌ريزي آيين‌نامه‌هاي مهندسي پدافند مدني بخشي از يك چارچوب گسترده‌تر براي آمادگي در مواقع اضطراري، از‌جمله برنامه‌هاي تخليه، پروتكل‌هاي واكنش اضطراري و هماهنگي با مقامات محلي هستند.
نمونه‌هايي از آيين‌نامه‌ها و رويه‌هاي مهندسي پدافند مدني
امارات متحده عربي: شامل پروتكل‌هاي ايمني در برابر آتش و جنگ كه بر استفاده از مواد غيرقابل احتراق، تشخيص آتش‌سوزي مبتني بر هوش مصنوعي و فرآيندهاي بازرسي سختگيرانه‌تر تاكيد دارد.
سنگاپور: نيروي پدافند مدني آيين‌نامه آتش‌نشاني خود را با اصلاحاتي كه به جنبه‌هاي مختلف ايمني در برابر آتش مي‌پردازد، به‌روزرساني كرده است.
اوكراين: آيين‌نامه حفاظت مدني، چارچوب حفاظت مدني، از‌جمله خدمات واكنش اضطراري و مديريت ريسك را تشريح مي‌كند.
ايالات متحده امريكا: شهرداري‌هاي مختلف در ايالات‌متحده فصل‌هاي خاصي در آيين‌نامه‌هاي خود دارند كه مربوط به پدافند مدني و آمادگي در مواقع اضطراري است.
اهميت ضوابط مهندسي پدافند مدني از نظر حفاظت از جان انسان‌ها و كاهش جراحات، كاهش خسارت به اموال با زيرساخت‌هاي قوي‌تر و مقاوم‌تر و تضمين تداوم كسب و كار با به حداقل رساندن اختلال در خدمات ضروري و ارتقاي ايمني عمومي با افزايش آمادگي و توانايي‌هاي پاسخگويي است.