گزارشي اسنادي - پژوهشي - روزنامه‌نگاري از بنيانگذاران علوم در جغرافياي تاريخي - فرهنگي ايران باستان
آفرينش آرامگاه خيام تولدي ديگر پس از ۹ قرن سكوت است
آنان كه محيط فضل و آداب شدند/ در جمع كمال شمع اصحاب شدند ره زين شب تاريك نبردند برون/ گفتند فسانه‌اي در خواب شدند (خيام)
مريم مهدوي‌اصل
اشاره - روزگاري كه جهان غرب در تاريكي قرون وسطي غوطه‌ور بود و اروپا در سال‌هاي ۳۲۵ - ۵۲۹ م. در حال شكل‌گيري بود تا در نهايت بريتانياي زيرسلطه امپراتوري روم به انگلستان تبديل شود، حكيم عمرخيام (517-430ق. /۱112- ۱038م.) در زمان پادشاهي ملكشاه سلجوقي و البته يكصد سال پيش از حمله مغول‌ها به ايران (۶۱۶ه.ق - ۱۲۱۹م.)، يكي از مهم‌ترين بنيان‌هاي رياضي را كشف كرد. بنابراين وقتي دستان تواناي هنرمندان ايراني، در دهه سي خورشيدي، آغاز به نقش زدن بر خاك و رنگ و هندسه و رياضي و نجوم و آب و هوا و آسمان و... كردند تا در طرحي نو، به آفرينش آرامگاه، مجسمه و تصويرگري حكيم عمر خيام مبادرت ورزند، نه به راحتي، بلكه در نشيب و فرازي جان سخت، نياز بود تا با ابتكار عمل انجمن آثار ملي كه براي نخستين‌بار در سال ۱۳۰۱ش. (۱۹۲۲م.) توسط حسن مستوفي (مستوفي‌الممالك)، حسن پيرنيا (مشيرالدوله)، محمدعلي فروغي (ذكاءالملك)، حسن اسفندياري (محتشم‌السلطنه)، ابراهيم حكيمي (حكيم الملك)، عبدالحسين تيمورتاش (سردار معظم)، فيروز ميرزا فيروز (نصرت‌الدوله)، حاج سيد نصرالله تقوي و ارباب كيخسرو شاهرخ بنيانگذاري شده بود؛ دولت و مجلس‌هاي ملي و سنا در پيوندي فرهنگي به يگانگي برسند. بنابراين آفرينش آرامگاه خيام با گوهر وزين فرهنگ و هنر ايراني تا روح و جان زمانه دوره سلجوقيان را از ديروز تا به امروز و فرداها با خود به يادگار بگذارد، درحقيقت، آفرينش يا تولدي ديگر براي ما ايرانيان پس از ۹ قرن سكوت است، چراكه بنيانگذاران و سازندگان آرامگاه خيام در اين دوره تاريخي، به خوبي اين شناخت، آگاهي و تجربه را داشتند كه نه تنها بايد ويرانه‌هاي نخستين تجاوز چندجانبه‌گرايي جنگ جهاني اول و دوم به ايران را با نگاه آينده‌نگر به فرزندان خود، از نو بسازند، بلكه بايد خردمندانه از فرهنگ و هنر ايراني براي بازسازي ويرانه‌هاي برجاي مانده از استعمار انگلستان كه حمله‌اي به شدت ويرانگرتر و مخرب‌تر از حمله مغول‌ها به ايران باستان داشته، استفاده كنند، چراكه آنان مي‌دانستند دير يا زود، روز گارجهاني شدن فرهنگ‌هاي باستاني ايران، چين، روم، يونان، مصر، هند و... براي پايان دادن به نظم جديد بين‌المللي ساخته شده توسط تهاجم چندجانبه‌گرايي اروپاي نوظهور غربي، آغاز مي‌شود.
فرهنگ جهاني خيام
در كتاب «كارنامه انجمن آثارملي» (۱۳۵۵ -۱۳۰۱ ه.ش)، تاليف دكتر حسين بحرالعلومي، دانشيار دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران كه سلسله انتشارات انجمن آثار ملي آن را چاپ و منتشر كرده، درباره خيام نوشته است: «حكيم عمر خيام از رياضيدانان، حكما و شاعران بزرگ ايران است. خيام بين سال‌هاي ۴۳۰ و ۴۴۰ ديده به جهان گشود ... وي در حكمت، رياضي، نجوم و پزشكي از سرآمدان روزگار خود بوده است. در سال ۴۶۷ه.ق ملكشاه سلجوقي خيام را با چند تن ديگر از دانشمندان بنام آن روزگار چون ابوالمظفر اسفزاري و ميمون بن نجيب واسطي و ابوالعباس لوكري به اصلاح تقويم مامور ساخت. نوشته‌اند كه: «نظريات خيام براي اصلاح تقويم حتي از تقويم فعلي اروپا كه موسوم به تقويم گريگوريست صحيح‌تر است، چه تقويم گريگوري در طول ۲۳۲۰ سال يك روز خطا مي‌كند و تقويم خيامي در ۳۷۷۰ سال يك روز خطا مي‌كند.» ... نوشته‌اند از بيست و يك قسم معادلات جبري كه خيام ذكر كرده ده قسم آن را خود او وضع و حل كرده است. چنانكه اشاره شد خيام در پزشكي نيز از سرآمدان روزگار خود بود و نوشته‌اند كه سنجر پسر ملكشاه بيماري آبله داشت و خيام را براي معالجه او برگماشتند... [براي اطلاعات بيشتر به گزارش روز يكشنبه۱۴بهمن ۱۴۰۴ش. با تيتر «روش آبله‌كوبي ايراني پايه‌گذار انقراض بيماري آبله اروپايي بود» در روزنامه اعتماد مراجعه شود كه متاسفانه جنيفر دودنا امريكايي در كتاب «كدشكن» در خصوص كشف «واكسن آبله گاوي» نوشته كه واكسيناسيون در دهه۱۷۹۰توسط ادوارد جنر، پزشك انگليسي آغاز شد كه دريافت بسياري از زنان شيردوش در برابر آبله مصون هستند و البته ناگفته نماند كه ويل و آريل دورانت نيز در كتاب «تاريخ تمدن - عصر ولتر» نوشته‌اند كه واكسن از واژه لاتين واكا، به معني گاو است.] ... اما شهرت فوق‌العاده خيام در قرن اخير در مشرق زمين و اروپا و امريكا بيشتر به سبب رباعيات حكمت‌آميزي است كه از وي بازمانده است... .»
همچنين ويل و آريل دورانت در كتاب «تاريخ تمدن - عصر ايمان، بخش اول» كه سال ۱۹۵۰م. (۱۳۲۹ش.) در امريكا چاپ و سپس در سال ۱۳۶۶در تهران ترجمه و منتشر شده، نوشته‌اند: «نخستين‌بار فون هامر، شرق‌شناس آلماني به سال ۱۸۱۸ ميلادي [۱۲۳۴ق.حكومت فتحعلي‌شاه قاجار] توجه دنياي غرب را به رباعيات خيام جلب كرد. پس از آن ادوارد فيتز جرالد به سال ۱۸۵۹ [۱۲۷۶ق. حكومت ناصرالدين‌شاه قاجار] هفتاد و پنج رباعي را به شعر فصيح انگليسي ترجمه كرد كه در نوع خود ممتاز بود.»
آرامگاه خيام در نيشابور
سپس حسين بحرالعلومي در كتاب «كارنامه انجمن آثارملي» نوشته است كه درسال (۱۳۱۳ه.ش) مراسم جشن هزاره فردوسي در تهران و طوس برگزار گرديد و چون پيش‌بيني مي‌شد كه خاورشناسان و دانشمنداني كه به طوس مسافرت مي‌كنند و طبعا از نيشابور مي‌گذرند به زيارت عمر خيام هم خواهند رفت، لذا انجمن آثار ملي بر آن شد كه بر مزار او آرامگاهي بنا كند و چون وقت كافي در پيش نبود با شتاب ساختمان سنگي روبازي درمحل غرفه قبر خيام ايجاد شد... از همان سال (۱۳۱۳ه.ش) كه آرامگاه خيام گشايش يافت علاقه‌مندان به خيام و مردم صاحب‌نظر آن را درخور شأن و مقام خيام نمي‌دانستند و به خصوص پس از بناي آرامگاه ابن سينا و سعدي و شروع به ساختمان آرامگاه نادر، پيوسته از اولياي امور و انجمن آثار ملي مي‌خواستند كه بنايي متناسب با مقام خيام بر تربت او بنياد نهاده شود. آقاي فاضلي، رييس فرهنگ نيشابور از سال (۱۳۳۳ه.ش) با ارسال گزارش‌ها و نامه‌هايي به استاندار خراسان و وزارت فرهنگ و انجمن آثار ملي پيوسته تقاضاي مردم و زائران مزار خيام را درباره بناي آرامگاه آن بزرگ اظهار مي‌داشت و در تيرماه (۱۳۳۵ه.ش) آقاي رام، استاندار خراسان از انجمن آثار ملي درخواست كرد كه نقشه آرامگاه خيام و عطار تهيه شود و پس از آن آقاي رضا جعفري، استاندار و رييس انجمن آثار ملي خراسان به انجمن آثار ملي نوشت كه در سفر نيشابور آرامگاه خيام بازديد شد، اين بنا به هيچ‌وجه متناسب با شأن و مقام آن حكيم نيست و درخواست كرد كه براي تجديد بناي آرامگاه خيام كه از هر حيث مناسب باشد اقدام و بذل توجه شود. در نامه‌هايي كه پس از آن از مقامات اداري و رسمي خراسان و نمايندگان آن استان در مجلس شوراي ملي و مجلس سنا به انجمن آثار ملي مي‌رسيد، درخواست مي‌شد كه نقشه اساسي بناي آرامگاه خيام تهيه و هزينه ساختمان آن برآورد شود تا مردم خراسان نيز به سهم خود در اين امر مهم ملي شركت جويند. در آبان ماه سال (۱۳۳۵ه.ش) انجمن آثار ملي به استاندار خراسان اطلاع داد كه از چندي قبل جهت تهيه نقشه متناسب براي آرامگاه خيام و بقعه عطار و آرامگاه كمال‌الملك اقدام شده و پس از خاتمه امر نسبت به ارسال آن به استانداري و انجمن آثار ملي خراسان اقدام خواهد شد.
نقشه بنا - در مردادماه (۱۳۳۵ه.ش) از طرف انجمن آثار ملي به مهندس سيحون استاد دانشگاه تهران نوشته شد كه طبق گزارش‌هاي رسيده وضع ساختمان آرامگاه عمرخيام بسيار نامناسب است و انجمن در نظر دارد كه در اين مورد اقداماتي به عمل آورد، نقشه و طرح لازم را تهيه نموده با انجمن در اين مورد همكاري نماييد و... آقايان سيحون و حسين جودت پس از بازديد آرامگاه خيام در نيشابور طي گزارشي به اطلاع انجمن رسانيدند كه: «... راجع به مقبره خيام به‌طوري كه ملاحظه فرموده‌اند، محل آن فعلا چسبيده به بقعه امامزاده محمد محروق مي‌باشد و هرگونه عملي در اين محل نمي‌تواند استقلال و برجستگي به مقبره خيام بدهد و لازم است كه محل جديدي در همان محوطه در نظر گرفته شود. با مطالعاتي كه در اين قسمت به عمل آمده محل آرامگاه تعيين گرديد و «كروكي» لازم نيز متناسب با محل جديد تهيه گرديد تا در صورتي كه مورد موافقت باشد نقشه‌هاي تكميلي و صورت برآورد هزينه آن تقديم گردد.» ... انجمن آثار ملي طرحي را كه مهندس سيحون براي آرامگاه خيام تهيه كرده بود، در ششم خردادماه (۱۳۳۷ه.ش) به دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران فرستاد و تقاضا كرد كه طرح مذكور را مورد مطالعه دقيق قرار دهند و هرگاه از لحاظ اصول فن معماري ايران نكات و دقايق بيشتري در نظر دارند مراتب را اعلام نمايند تا آقاي مهندس سيحون در تكميل و تهيه نقشه قطعي اقدام نمايد. آقاي مهندس فروغي، رييس دانشكده هنرهاي زيبا درتاريخ ۱۷خردادماه 1337ش. طي نامه‌اي به انجمن اطلاع داد كه طرحي كه توسط آقاي مهندس هوشنگ سيحون استاد اين دانشكده براي آرامگاه حكيم عمر خيام تهيه شده است و «ماكت‌هاي» مربوط به آن مورد دقت قرار گرفت و از طرف آقاي مهندس سيحون درباره آن توضيحات كافي داده شد. باتوجه به اين نكته كه در تهيه طرح مزبور از سبك معماري ايراني حداكثر استفاده به عمل آمده اين نقشه چه از لحاظ اصول فن معماري و چه از نظر سبك براي آرامگاه حكيم بزرگ ايران كاملا متناسب است. از آن پس اعضاي انجمن آثار ملي در جلسه‌هاي متعددي موضوع بناي آرامگاه و نقشه آن را مورد بررسي دقيق قراردادند و در برخي از اين جلسه‌ها آقايان مويد ثابتي، نبوي و برخي ديگر از نمايندگان خراسان در مجلس نيز حضور داشتند. سرانجام در تاريخ بيست‌وچهارم اسفندماه (۱۳۳۷ه.ش) بين انجمن آثار ملي و آقاي مهندس سيحون قراردادي در ۱۳ماده امضا شد و... آقاي مهندس سيحون و جودت طي نامه مفصلي به انجمن نوشته‌اند كه: «... همانطور كه استحضار دارند طرح اوليه ساختمان آرامگاه خيام با استخوان‌بندي فلزي تهيه گرديد و درنظر بود كه روكار آن با آلومينيوم پوشيده شود، پس از مراجعه به اهل فن معلوم شد كه روكش آلومينيوم بر فلز آثار نامطلوبي از لحاظ تركيبات شيميايي دارد. از اين رو تصميم گرفته شد كه كار با طرز بتون ظريف اجرا گردد و ارتفاع آرامگاه نيز از ۱۲متر به ۲۲متر ترقي داده شود تا عظمت بيشتري پيدا كند... .»
نصب اولين سنگ بنا- ساعت ۵ بعدازظهر روز سه‌شنبه ۲۸ ارديبهشت ماه (۱۳۳۸ه.ش) با حضور استاندار و جمعي از اعضاي انجمن آثار ملي خراسان و روساي ادارات و معاريف نيشابور طي مراسمي اولين سنگ بناي آرامگاه خيام نصب گرديد... سنگ‌هاي لازم جهت جرزها و كتيبه‌ها و از راه‌هاي داخل و خارجه آرامگاه‌ها در مشهد تهيه شده و مشغول حمل آنها به نيشابور مي‌باشند. عده‌اي از هنرمندان كاشي‌ساز مشهد نيز مشغول تهيه كاشي‌هاي نفيسي جهت نماي آرامگاه‌ها مي‌باشند. براي ارتباط بين دو آرامگاه خيام و عطار نقشه جامعي جهت ايجاد خياباني وسيع و مشجر تهيه شده و اكنون مشغول احداث آن مي‌باشند، چون قسمت عمده اراضي اين خيابان متعلق به اشخاص بود آقاي ابراهيم سعيدي، عضو انجمن حفظ آثارملي و باستاني نيشابور از طرف انجمن آثار ملي آن اراضي را خريداري نمودند... انجمن آثار ملي براي چاپ برخي از آثار خيام و عطار و تاليف كتاب‌هايي درباره آن دو بزرگ مطالعاتي به عمل آورده و قراردادهايي با دانشمندان و مولفان منعقد ساخته است... و بدين‌ترتيب در اوايل سال (۱۳۴۱ه.ش) كار ساختمان آرامگاه به پايان رسيد... در روز ۲۹ ارديبهشت ماه (۱۳۴۱ه.ش) با حضور شادروان تيمسار سپهبد آق‌اولي و آقايان دكتر صديق - تيمسار سرلشكر فيروز - حسن نبوي - دكتر علي‌اكبر شهابي مديركل اوقاف و گروهي از معتمدين و مقامات اداري و اعضاي انجمن آثار ملي نيشابور پس از اجراي مراسم مذهبي به وسيله حجه‌الاسلام سيد نورالله احمدي امام جماعت نيشابور، عظام رميمه خيام [استخوان‌ها] كه در محفظه‌اي قرار داده شده بود به آرامگاه جديد انتقال يافت... .
تصوير و تنديس خيام - به منظور تهيه تصويري از خيام كه مانند تصاوير سعدي و فردوسي و ابن سينا مورد تصويب انجمن آثار ملي قرار گيرد در مهرماه سال ۱۳۴۱ جلسه‌اي با حضور آقايان دكتر صديق و دكتر رضا‌زاده شفق و مهندس هوشنگ سيحون رييس دانشكده هنرهاي زيبا و اكبر تجويدي معاون دانشكده هنرهاي تزييني و شيرزاد نماينده انتشارات راديو و هيات‌مديره انجمن انجمني تشكيل گرديد. در اين جلسه گفته شد كه اينك كه آرامگاه مجلل و آبرومندي بوسيله انجمن آثار ملي بر تربت حكيم عمرخيام ساخته شده تهيه تصوير خيام لازم مي‌نمايد و به خصوص كه تهيه تصوير خيام به منظور ساختن مجسمه او نيز لازم است... سرانجام تهيه تصوير حكيم عمر خيام به عهده آقاي استاد محمدعلي حيدريان گذارده شد و استاد بر مبناي مطالعات و تحقيقاتي كه به عمل آمده بود ابتدا طرح سياه قلم تصوير را تهيه كرد و پس از تاييد و تصويب انجمن آثار ملي تصوير حكيم عمر خيام با رنگ و روغن ساخته شد... مجسمه نيم‌تنه حكيم عمرخيام با سنگ مرمر سفيد درسال (۱۳۴۹ه.ش) به وسيله استاد ابوالحسن صديقي تهيه شده و در شمال خيابان ورودي باغ خيام در باغچه جنوبي مهمانسرا قرار داده شده است.
خيام؛ بنيانگذاري در جهان رياضي
نخستين‌بار، وقتي موضوع‌يابي اسنادي پهلوي اول و دوم تا سال ۱۳۴۶ش. را پيش از استخراج اسناد، به تاريخ 8/10/1398 آغاز كردم كه كار روزانه آن، يكسال به طول انجاميد، هرگز نمي‌دانستم به هنگام مطالعه متن اسناد ديپلماسي فرهنگي كه نخستين‌بار بود آنها را طي دوسال كار روزانه استخراج مي‌كردم، با چه دنياي پهناوري آشنا مي‌شوم. چنانكه در بخشي از «مقدمه مولف» در كتاب «استفاده دانشمندان مغرب زمين از جبر و مقابله خيام»، با قلم جلال مصطفوي كه محسن هشترودي، استاد دانشگاه و رييس دانشكده علوم نيز براي اين رساله، تقريظي در سال ۱۳۳۸ش. نوشته، آمده است: «متاسفانه اهميت و ارزش مقام علمي اين دانشمند عاليقدر نه تنها بر مردم ايران، بلكه بر ساير ملل جهان نيز كم و بيش مجهول و اكتشاف رياضي او حتي بر رياضيدانان نيز مكتوم مانده است؛ زيرا شكي نيست كه معرفي دانشمندان قديم يك كشور و تحقيق در كارهاي علمي آنان، از نظر حفظ شعائر ملي و اثبات حقي كه دانشمندان مزبور در پيشرفت و سير تكاملي علوم دارند، در وهله اول از وظايف خاصه مقامات فرهنگي و دانشگاهي كشوري است كه زادگاه و محل زندگي آن دانشمندان بشمار مي‌رود و با كمال تاسف بايد اقراركنيم كه دانشگاه تهران و وزارت فرهنگ نه تنها درباره خيام، بلكه براي شناساندن ساير دانشمندان بزرگ قديم ايران كه قرنها مشعل علم را در سراسر جهان فروزان داشتند تاكنون اقدامات شايسته‌اي كه درخور مقام و شخصيت علمي آنان باشد، انجام نداده‌اند. از طرف ديگر تقريبا از سي سال به اين طرف كتاب‌هايي در ايران به طبع رسيده و همه جا پراكنده شده است كه هدف و منظور آنها بزرگ جلوه دادن دانشمندان مغرب زمين و تحقير دانشمندان قديم بوده و هركس اين كتاب‌ها را بخواند سخت تحت تاثير قرار گرفته و چنين تصور مي‌كند كه عقايد قدما و افكار علمي آنها كودكانه و غلط و باطل بوده و علم به معناي واقعي خود در حقيقت از اروپا سرچشمه گرفته و از قرن شانزدهم و هفدهم نور خود را به همه جاي دنيا پراكنده نموده است. ناچار... چه‌كسي حاضر خواهد شد كه يك عمر رنج مطالعه بر خود هموار كرده، در مقام بررسي و تحقيق در معتقدات دانشمندان قديم برآيد و اصول و مباني علوم را با آنچه كه امروزه در كتاب‌ها مندرج است مورد مقايسه و سنجش قرار داده و ثابت كند كه پايه‌هاي علوم كنوني بر دوش دانشمندان قديم بوده و آنها طي قرنها زحمت و مرارت و با استفاده از هوش و نبوغ سرشار خود موفق شدند طرحي چنان متين و محكم براي دانش‌ها بريزند كه مرور زمان به هيچ وجه نتوانسته است خدشه در اركان آنها بيندازد و به‌طور مسلم دانشمندان قديم ايران در ايجاد اين طرح نقشي موثرتر و مهم‌تر از دانشمندان ساير ملل جهان قديم داشته‌اند... ».
درهمين راستا، در يك برگ سند ديپلماسي فرهنگي وزارت امورخارجه پهلوي دوم كه در پوشه «انتشارات مطبوعات شوروي درباره ايران» وجود دارد و درست در پايان همان سال ۱۳۴۱ش. (۱۹۶۲م.) كه آرامگاه جديد حكيم عمرخيام در نيشابور ساخته شده، آمده است: «سفارت كبراي ايران - مسكو، شماره ۲۶۴۸، تاريخ 18/11/1341- وزارت امورخارجه در روزنامه كومسومولسكا يا پراودا مقاله‌اي بقلم R.Kosolovsky راجع به حكيم عمرخيام شاعر و عالم ايراني درج شده است. در اين مقاله نويسنده پس از اشاره بعلم (به علم) و فضيلت عمر خيام و اينكه مطالعات او درباره جبر و هندسه و نجوم و اكتشافاتش قرنها قبل از نيوتن رياضي‌دان غرب بوده است اظهار ميدارد كه پس از ترجمه كتاب عمرخيام راجع به معادلات جبري بزبان روسي B.A.Rozenfield پروفسور مسكو دريافته است كه فرمول معروف به Binom of Newton قبلا بوسيله عمر خيام كشف شده و جاي تاسف است كه اين مطلب تابحال پنهان مانده. در قسمت آخرين مقاله اضافه شده است كه S.Ahmedov يكي از رياضيدانان تاشكند در ضمن تفحضات خود بيك (به يك) كتاب خطي نصيرالدين طوسي يكي از علماء قرن سيزدهم دست مييابد (مييابد) كه معادله فوق در آن نيز ذكر شده است از مطالعه اين كتاب معلوم مي‌شود كه در آن تاريخ به فرمول Binom of Newton كاملا واقف بوده‌اند. عين قطعه روزنامه به پيوست تقديم مي‌شود... سفير كبير- دكتر عليقلي اردلان (در زير متن با دست خطي نوشته شده است: عينا به اداره روابط فرهنگي ارسال مي‌گردد ۲۹/۱۱/۴۱) ».
و در پايان بايد به اين نكته اشاره كرد كه ويل و آريل دورانت در كتاب «تاريخ تمدن - عصر ايمان، بخش اول» نوشته‌اند كه: «تاريخ از زندگي خيام تقريبا چيزي نمي‌گويد، ولي نام بسياري از مولفات او را ياد مي‌كند: از جمله كتاب جبر است كه سال ۱۸۵۱م.[۱۲۶۸ق. حكومت ناصرالدين شاه قاجار] به فرانسه ترجمه شد. خيام اين علم را از آنچه خوارزمي و علماي يونان مي‌دانستند، پيشتر برده است. وي براي معادلات درجه سوم راه‌حلهايي يافته كه به گفته اهل فن، شايد مهم‌ترين كشف رياضي در قرون وسطي است.»
٭ روزنامه‌نگار و پژوهشگر
منابع: كتابخانه‌هاي شماره يك
و ايرانشناسي مجلس