تمام تجهيزات زلزله‌شناسي تحت تحريم است
مهدي زارع
تحريم‌ها تأثيرات گسترده و چندوجهي بر دانشمندان و دانشگاه‌هاي ايران داشته و در زمينه‌هاي مختلف علمي و پژوهشي چالش‌هايي را به وجود آورده است. محدوديت در دسترسي به منابع علمي و تجهيزات از اولين نتايج تحريم‌هاست. بسياري از ناشران و پايگاه‌هاي علمي معتبر بين‌المللي، در دوره‌هايي از پذيرش مقالات پژوهشگران ايراني خودداري كرده يا محدوديت‌هايي براي دسترسي به مقالات ايجاد كرده و مي‌كنند. واردات تجهيزات پيشرفته آزمايشگاهي، نرم‌افزارهاي تخصصي و مواد شيميايي مورد نياز براي تحقيقات علمي تحت تحريم قرار گرفته است. در زلزله‌شناسي تقريبا تمام تجهيزات ابزار دقيق، تحت تحريم است كه اين وضع به كند شدن پروژه‌هاي تحقيقاتي و كاهش كيفيت پژوهش‌ها منجر شده است. تحريم‌ها همچنين چالش مهمي در همكاري‌هاي علمي بين‌المللي ايجاد كرده چون به دنبال محدوديت صدور ويزا، دانشمندان ايراني نه‌تنها براي حضور در كنفرانس‌هاي بين‌المللي و شركت در پروژه‌هاي تحقيقاتي مشترك، با مشكل دريافت ويزا مواجه شده‌اند بلكه با كم شدن ارزش پول ملي، اكنون يك عضو هيات علمي براي شركت در يك كنفرانس بين‌المللي بايد حدود دو تا سه ماه حقوق دريافتي خود را به‌طور كامل براي چنين سفري هزينه كند. قطع همكاري با دانشگاه‌هاي خارجي به ويژه دانشگاه‌هاي اروپايي و مراكز پژوهشي مهم بين‌المللي، چالش ديگر ناشي از تحريم‌هاست. به دليل نگراني از تحريم‌ها، محققان بين‌المللي از همكاري با دانشگاه‌هاي ايراني يا پذيرش دانشجويان ايراني خودداري مي‌كنند. برخي دانشگاه‌هاي ايران نيز به دليل ارتباط احتمالي با صنايع هسته‌اي در ليست تحريم‌ها قرار گرفته‌اند. انتقال پول براي پرداخت هزينه‌هاي چاپ مقاله در مجلات خارجي، شركت در كنفرانس‌ها يا خريد تجهيزات به دليل محدوديت‌هاي بانكي و مالي هم، دشوار يا غيرممكن شده است.
برخي مسوولان و كارشناسان معتقدند كه تحريم‌ها باعث شده تا دانشمندان و محققان ايراني به توانايي‌هاي خود تكيه كنند و براي ساخت تجهيزات و توليد مواد مورد نياز، به جايگزين‌هاي داخلي روي بياورند. اين امر مي‌تواند به افزايش خودكفايي در برخي حوزه‌ها منجر شود. برخي پژوهشگران و دانشگاه‌ها هم، براي دور زدن تحريم‌ها، به دنبال همكاري با كشورهايي هستند كه در دايره تحريم‌ها قرار ندارند يا روابط نزديك‌تري با ايران دارند ولي در مجموع، تحريم‌ها، همكاري‌هاي بين‌المللي، فضاي علمي و دانشگاهي ايران را با چالش‌هاي بزرگي روبه‌رو كرده است. تحريم‌ها يكي از عوامل مهم و تسريع‌كننده مهاجرت نخبگان بوده چون كاهش درآمدهاي ارزي كشور، باعث بي‌ثباتي اقتصادي، افزايش تورم و كاهش ارزش پول ملي شده و اين وضعيت، قدرت خريد و سطح رفاه نخبگان را به‌شدت كاهش داده و آينده مالي نامشخصي براي اين قشر ايجاد كرده است . براي بسياري از نخبگان، خصوصا فعالان استارتاپي، اين بي‌ثباتي اقتصادي اولين دليل براي مهاجرت است. تحريم‌ها، سرمايه‌گذاري در بخش‌هاي علمي، فناوري و صنعتي را محدود يا متوقف كرده كه چنين اتفاقي، مترادف با كاهش فرصت‌هاي شغلي مناسب براي فارغ‌التحصيلان و متخصصان است چرا كه بسياري از نخبگان نمي‌توانند شغلي متناسب با تخصص خود پيدا كرده يا حقوقي متناسب با نيازهاي خود دريافت كنند .
تحريم‌ها دسترسي دانشمندان ايراني را به دنياي علم محدود كرده و مانع از ادامه پژوهش‌هاي پيشرفته و همگام با استانداردهاي جهاني شده است. تحريم‌ها موجب قطع يا كاهش همكاري‌هاي علمي با دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي خارجي شده و به دنبال اين اتفاق، بسياري از استادان و دانشجويان نمي‌توانند براي فرصت‌هاي مطالعاتي، شركت در كنفرانس‌ها يا پروژه‌هاي مشترك به خارج از كشور سفر كنند. اين انزوا، انگيزه‌هاي علمي را براي ماندن در كشور كاهش مي‌دهد.
البته بايد در نظر داشت كه علاوه بر تحريم‌ها، تشديد ممانعت از مشاركت نخبگان در تصميم‌گيري‌هاي كلان و عدم احترام كافي به جايگاه نخبگان هم، از دلايل مهم تشديد مهاجرت است. ناكارآمدي در سيستم مديريت علمي و پژوهشي و عدم توجه به شايسته‌سالاري در مناصب و عدم وجود بستر مناسب براي رشد و شكوفايي استعدادها، نخبگان بيشتري را را به سمت مهاجرت سوق داده و تحريم‌ها به عنوان يك كاتاليزور قدرتمند، اين فرآيند را تسريع كرده چنان‌كه بر اساس برخي گزارش‌ها، تصميم به مهاجرت در ميان دانشجويان و فعالان استارتاپي، بعد از بازگشت تحريم‌ها، افزايش چشمگيري داشته است.
استاد زلزله‌شناسي پژوهشگاه زلزله
و عضو وابسته فرهنگستان علوم