سيدعلي پورطباطبايي
ژيهات، پرالين، مونه، دانژه، كي آر بي، اينها اسامي نقاشان امپرسيونيست فرانسوي يا نوازندگان اركستر ملي سويیس نيستند بلكه اسامي برخي از كافه‌هاي قم است. شهري كه به دلايل مختلف در ايران و جهان شهرت دارد و حالا كافه‌هايش دليل ديگري براي معروفيت آن شده‌اند.
اينجا همه چيز حساسيت‌برانگيز است
قم شهري است كه دو وجه دارد، بيروني و داخلي. در خارج از قم، آن را به عنوان يك شهر مذهبي مي‌شناسند كه همه چيز در آن حول محور مذهب و دين مي‌گذرد و ساكنان همگي در اين مدار تعريف مي‌شوند. در داخل اين شهر اما مانند همه شهرهاي ديگر، زندگي به شكل عادي جريان دارد. مردم صبح از خواب بلند مي‌شوند و به سر كار مي‌روند، برخي در حوزه دين و مذهب مشغول هستند ـ مانند ديگر شهرهاي ايران و جهان ـ و برخي هم كسب و كارهاي خصوصي خود را جلو مي‌‌برند.
اما در اين ميان به سبب قضاوت عمومي درباره اين شهر از بيرون، برخي از اموري كه در شهرهاي ديگر عادي است، غيرعادي به نظر مي‌رسد. در اين ميان گروهي نيز در داخل اين شهر براي غيرعادي نشان دادن وضعيت قم، تلاش مي‌كنند كه البته مساله تازه‌اي نيست.
به عنوان مثال در همه شهرهاي ايران گروهي وجود دارند كه با واكسيناسيون عمومي مخالفند و در ايام شيوع كرونا، تلاش كردند كه مردم عليه اين بيماري، واكسينه نشوند، اين گروه در قم نيز حضور داشتند و عليه واكسيناسيون كرونا راهپيمايي كردند، اما خبر مخالفت‌ها در شهرهاي ديگر آن‌چنان كه خبر مخالفت برخي از ساكنان قم با واكسيناسيون كرونا پخش شد، انعكاس نيافت. البته شايد مخالفت برخي از اين گروه ضدواكسن با بسته شدن اماكن مذهبي در قم و تحصن، در پخش اين خبر موثر بود.
مگر قم كافه هم دارد؟
اين سوالي بود كه چند روز قبل وقتي خبر از پلمب يك كافه در قم به سبب افتتاحيه هنجارشكن آن پخش شد، در شبكه‌هاي اجتماعي مكررا پرسيده شد. براي آن دسته از مردم كه فقط براي امور زيارتي به قم سفر مي‌كنند يا حتي تاكنون به اين شهر پا نگذاشته‌اند، در وهله اول اين سوال مطرح شد كه آيا اساسا قم كافه هم دارد كه در آن هنجارشكني‌اي صورت گرفته باشد؟ سوالي كه با اندك جست‌وجويي در اينترنت، پاسخ آن مشخص مي‌شود.
آمارها حاكي از وجود تعداد زيادي كافه در قم است. روح‌الله قربانيان، رييس وقت اتحاديه صنف بستني، آبميوه و كافي‌شاپ استان قم در اسفند ۱۴۰۳ از وجود ۶۰۰ كافه، كافه تريا و قهوه‌سرا در قم خبر داده و گفته از اين تعداد ۲۰۰ كافه مجوز ندارند. فاطمه قهرماني، از فعالان فرهنگي انقلابي اما در ويراستي كه ۱۸ شهريور ۱۴۰۴ منتشر كرده، آمار كافه‌ها را ۷۰۰ عدد اعلام كرده است. اين آمار هم به نظر دقيق نمي‌رسد و برخي از متوليان امور در قم مي‌گويند شمار كافه‌هاي قم از ۹۰۰ عدد گذشته است.
تغيير ذائقه، علت رونق كافه‌ها در قم است
آن طور كه قربانيان، رييس وقت اتحاديه صنف بستني، آبميوه و كافي‌شاپ قم گفته است، علت رشد قارچ‌گونه كافه‌ها در قم، تغيير ذائقه مردم اين شهر است. تغييري كه شايد در وهله اول زياد به چشم ناظران بيروني نيايد چرا كه بیشتر آنها اين شهر را فقط از يك زاويه محدود مي‌بينند.
قم در سال ۱۴۰۴ شهري متفاوت با آن چيزي است كه در گذشته تصور مي‌شد و ديگر در محدوده چهارراه بازار تا فلكه صفاييه (جانبازان) خلاصه نمي‌شود. همان طور كه اين شهر گسترش فيزيكي زيادي پيدا كرده، گسترش اجتماعي آن نيز خارج از تصور اكثريت مردم صورت گرفته است.
كافه‌ها محلي براي وقت گذراندن نسل‌هاي مختلف مردم اين شهر ـ مشابه ديگر شهرهاي ايران ـ است و در نبود عمدي يا غيرعمدي ديگر تفريحات، كافه‌نشيني تبديل به يكي از عادت‌هاي اجتماعي مردم اين شهر شده است. شهري كه برگزاري كنسرت در آن به دلايلي نامشخص ممنوع است و حتي اجراي زنده خواننده‌ها در آن با موانع متعدد روبه‌رو است، حالا با تغييراتي اساسي مواجه شده كه مواجهه با آنها با امر و نهي ممكن نيست.
تغيير ذائقه مردم قم به سمت كافه‌نشيني نتيجه تركيبي از عوامل فرهنگي مانند رشد فرهنگ مدرن و استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي، نياز به فضاهاي جديد براي معاشرت و هزينه‌هاي پايين كارآفريني در قم است. به گفته كارشناسان، كافه‌ها در قم توانسته‌اند با تطبيق فرهنگ محلي و ارائه خدمات متنوع، به بخشي از زندگي روزمره مردم تبديل شوند. اين پديده نشان‌دهنده تعادل بين سنت و مدرنيته در قم است و كافه‌ها را به فضايي جذاب براي گروه‌هاي مختلف تبديل كرده است.
فلكه‌اي براي بستني، ميداني براي كافه‌ها
ريشه تغيير ذائقه مردم قم را بايد در گذشته‌ها جست‌وجو كرد. زماني كه با محدوديت‌هاي غيرمتعارف در اين شهر، تنها تفريح مجاز، غذا خوردن بود. در دهه ۶۰ و ۷۰ قم صاحب دو شهربازي بزرگ و معروف بود، پارك سالاريه و پارك ۷۲ تن كه مردم قم خاطرات زيادي از آنها داشتند. پارك سالاريه قرباني بازي صاحبان قدرت و ثروت شده و تكه‌تكه شد و تنها يك لكه سبز از آن باقي ماند كه به دانشگاه امام صادق(ع) رسيد و در زمان مالكيت اين دانشگاه، اكثر درخت‌هاي آن خشك شد. بخشي ديگر از اين پارك به جامعه‌الزهرا رسيد و بخشي ديگر نيز به مجتمع مسكوني و اداري تبديل شد و در نهايت، پارك سالاريه به خاطره‌ها پيوست.
پارك ۷۲ تن اما مدت بيشتري دوام آورد و سپس با ادعاي مالكيت توسط يك فرد حقيقي مواجه و براي مدت نسبتا طولاني‌اي تعطيل شد. تلاش‌هايي از سوي شهرداري قم براي راه‌اندازي اماكن تفريحي ديگر صورت گرفت كه برخي از آنها مانند راه‌اندازي باغ پرندگان با واكنش گروه‌هاي تندرو مواجه شد و تنها با حمايت مراجع تقليد و دستگاه قضايي، راه‌اندازي آن ممكن گرديد.
در قم برگزاري كنسرت يا اجراي موسيقي زنده و حضور خواننده نيز ممنوع است و هر از چند گاهي از دستور قضايي براي جلوگيري از برگزاري يك برنامه كوچك يا بزرگ مي‌رسد. قمي‌ها حتي براي شركت در كنسرت‌هاي تابستان امسال عليرضا قرباني نيز به شهرهاي اطراف رفتند و حضورشان در اجراهاي اين خواننده پرطرفدار ايراني، چشمگير بود.
از سوي ديگر قم در آن سال‌ها سينماي خاصي نيز نداشت و چند سالن كوچك موجود، جوابگوي مردم نبود. در آن سال‌ها جمله‌اي كه اكثر قمي‌ها در مورد تفريح مي‌گفتند، اين بود: «قم جز خورد و خوراك، تفريح ديگري ندارد.»
در اين فاصله آرام آرام كافه‌ها و بستني فروشي‌ها در قم در كنار پيتزا فروشي‌ها روييدند و صاحبان كسب و كار كه اقبال مردم را شاهد بودند، براي راه‌اندازي كافه‌ها از يكديگر پيشي گرفتند. فلكه شهيد دستغيب بورس بستني فروشي‌های شهر شد و اكنون بيش از آنكه به نام اصلي خود شناخته شود، بين مردم به فلكه بستني شهرت دارد. فلكه شهيد مفتح نيز ماجراي مشابهي دارد، نخست يك كافه در آن قرار داشت و سپس اندك اندك تمام دور فلكه به كافه تبديل شد. كافه‌هايي كه هر يك براي جذب مشتري، دست به ابتكارات خود مي‌زدند و در برخي از ساعات روز، جاي نشستن در آنها يافت نمي‌شد و اكنون بيشتر به ميدان كافه‌ها شهرت دارد.
در اين سال‌ها واكنش متوليان فرهنگي شهر به رشد كافه‌ها، در وهله اول محدود كردن بود. البته اين واكنشي است كه منحصر به قم نيست و در همه جا كم و بيش وجود دارد. در دهه ۸۰ پلمب كردن كافه‌ها به سبب حضور دختران و پسران جوان، امري رايج بود تا جايي كه برخي از كافه‌ها يك طبقه را به دختران و خانواده‌ها و طبقه ديگر را به پسران اختصاص داده بودند.
برخي موارد محدوديت‌هاي مضحكي اعمال مي‌شد، مانند محدوديت آوردن كيك تولد به صورت كامل روي ميز. به كافه‌ها گفته شده بود كه كيك تولد را از مشتري تحويل گرفته و آن را برش زده و سپس به شكل برش زده سر ميز بياورند تا به اين ترتيب از حركات ناهنجار جلوگيري شود! يكي ديگر از محدوديت‌ها، طول كشيدن صدور مجوز براي كافه‌ها بود كه اجازه برخورد با كافه‌هاي در حال دريافت مجوز را به سهولت به متوليان امور مي‌داد. در برخي موارد هم محدوديت روي آيتم‌هاي عرضه شده در كافه‌ها يا ساعات كار آنها اعمال مي‌شد، به اين خيال كه با اعمال اين محدوديت‌ها، كافه‌نشيني از سر قمي‌ها به ويژه جوانان بيفتد.
بالاتر از لندن و نيويورك
همان قدر كه محدوديت‌هاي اعمال شده روي ويديو در دهه ۶۰ و ۷۰ اثرگذار بود، محدوديت‌هاي اعمال شده روي كافه‌هاي قم نيز تأثير داشت و سبب رشد فضايي كافه‌ها در اين شهر شد. آمارها نشان مي‌دهد كه اكنون تراكم كافه‌ها در قم از لندن و نيويورك نيز بيشتر است.
لندن با نزديك به ۱۰ ميليون نفر جمعيت حدود ۳۷۰۰ كافه دارد يعني به ازاي هر صد هزار نفر، ۳۷ كافه در اين كلانشهر وجود دارد. نيويورك نيز با حدود ۸ ميليون و ۵۰۰ هزار نفر جمعيت، حدود 4 هزار كافه دارد يعني به ازاي هر صد هزار نفر، ۴۷ كافه در نيويورك خدمات ارائه مي‌كنند. اگر تعداد كافه‌هاي قم را ۹۰۰ عدد در نظر بگيريم، با توجه به جمعيت ۱ ميليون و ۵۰۰ هزار نفري اين شهر، به ازاي هر صد هزار نفر، ۶۰ كافه در قم وجود دارد و قم را در اين مقايسه بالاتر از لندن و نيويورك قرار مي‌دهد. تعداد كافه‌هاي قم به نسبت جمعيت از تهران نيز بيشتر است. جمعيت تهران بنا بر آمارها، ۱۳ ميليون نفر تخمين زده مي‌شود و تعداد كافه‌هاي آن 6 هزار كافه گفته شده است، يعني به ازاي هر صد هزار نفر، تهران ۴۶ كافه دارد.
آمار مصرف قهوه در قم نيز جالب است. اگر چه آمار دقيقي در اين زمينه وجود ندارد، اما در سالهاي گذشته نمايشگاه قهوه و تجهيزات آن در محل نمايشگاه‌هاي بين‌المللي قم برگزار و با استقبال خوبي از سوي واردكنندگان قهوه و تجهيزات كافه روبه‌رو شد كه نشان از مصرف بالاي قهوه در قم دارد.
همه به كافه مي‌روند، حتي روحانيون
زهره، دانشجوي كارشناسي ارشد يكي از دانشگاه‌هاي دولتي قم، كافه رفتن را يكي از چند تفريح معدود در قم مي‌داند كه ممنوع نيست و مي‌گويد: «من و دوستانم در قم تقريبا جايي براي رفتن نداريم. چند سينما در قم وجود دارد اما فيلم‌هاي اكران شده در آن محدود است و همه فيلم‌هاي سينمايي، در قم اكران نمي‌شوند. پارك رفتن هم مشكلات خودش را دارد اما كافه فضاي نسبتا امني است كه من و دوستانم بعد از دانشگاه به اينجا مي‌آييم و گپ مي‌زنيم و كسي هم مزاحم‌مان نمي‌شود.»
اين پاسخي مشابه و پر تكرار در ميان كافه‌روهاي قم است. احمد، ۲۳ ساله، دانشجوي ديگري است كه كافه را براي كار كردن انتخاب كرده است. به نظر وي «كافه‌ها فضاي مناسب براي كار كردن دارند و من به تنهايي يا با همكارانم، ساعت‌هاي زيادي را در كافه مي‌گذرانيم. همين كه برق براي استفاده لپ‌تاپ وجود داشته باشد، كافي است تا ما بتوانيم كارهايمان را انجام دهيم. هر وقت هم كه خسته بشوم، دم در كافه سيگاري مي‌كشيم و دوباره براي كار كردن به داخل بر مي‌گردم.»
قشر كافه‌روي قم اما به دانشجويان محدود نمي‌شود و حتي طلاب حوزه علميه را هم در بر مي‌گيرد. حسن، طلبه ۳۵ سالهاي كه با لباس روحانيت و به همراه همسرش در كافه‌اي به نام «ولي عصر» در مركز شهر قم، نشسته معتقد است: «كافه‌ها تبديل به جايي غيرقابل حذف در قم شده است. من از دوران جواني به كافه مي‌رفتم و حتي گفت‌وگوي اوليه با همسرم را هم در يكي از كافه‌هاي فلكه مفتح انجام دادم. بعد از ازدواج هم دو نفري كافه مي‌آييم. امروز هم بچه‌ها با خاله‌شان براي خريد مدرسه رفته‌اند و من و همسرم به اين كافه آمده‌ايم.» وي در پاسخ به اين سوال كه آيا لباس روحانيت محدوديتي براي كافه رفتن وي ايجاد كرده است، مي‌گويد: «اين سوال شما خبرنگارها، ناشي از ناآشنايي با قم و جو آن است. روحانيون با لباس روحانيت، به همه جا رفت و آمد دارند، رستوران و كافه و محل كار و بيمارستان، فرقي ندارد. كسي هم كاري به كار ما ندارد همان طور كه ما كاري به كار كسي نداريم. حتي كافه‌هايي هستند كه صاحبان آنها طلبه هستند، البته تا به حال كافه‌دار يا باريستا با لباس روحانيت نديده‌ام.»
پليس قم: از اين پس هيچ گونه پروانه كسب براي كافه در قم صادر نخواهد شد
دو هفته قبل رسانه‌ها از قول سرهنگ فرامرزي، رييس پليس نظارت بر اماكن عمومي قم خبري را منتشر كردند كه به سرعت در شبكه‌هاي اجتماعي پخش شد. وي گفته بود «طبق مصوبات قانوني در استان، از اين پس هيچ گونه پروانه كسب براي رسته كافه‌داري در قم صادر نخواهد شد و اين موضوع به طور قطعي در دستور كار قرار گرفته است.» اظهارات رييس پليس نظارت بر اماكن عمومي قم پس از آن صورت گرفت كه فيلم افتتاحيه يك كافه در شهرك قدس قم در فضاي مجازي منتشر شد و همين سبب شد تا پليس اين كافه را به دليل افتتاح بدون مجوز و برگزاري مراسم همراه با موسيقي زنده پلمب و براي متصدي آن پرونده قضايي تشكيل بدهد.
اجراي موسيقي زنده در كافه‌ها و ديگر اماكن عمومي قم، يكي از مسائل به شدت حساس و ممنوع است و در سالهاي گذشته مسوولان قم همواره جلوي آن ايستاده‌اند. اگر چه اين مساله در ديگر شهرهاي ايران مانعي ندارد و فقط در قم و يكي دو شهر ديگر، چنين ممنوعيتي، بدون بيان استنادات قانوني و تنها با بيان «درخواست‌هاي مردمي» اعمال مي‌شود.
سرهنگ فرامرزي درباره پلمب اين كافه اظهار كرده بود: در جريان نظارت و بازرسي‌هاي پليس، شاهد برگزاري مراسم افتتاح يك كافه در يكي از مناطق قم بوديم كه بلافاصله به همراه همكاران در محل حضور يافتيم. متأسفانه مشاهده شد كه فردي بدون داشتن پروانه كسب، اقدام به افتتاح كافه كرده و با پخش موسيقي زنده و اقدامات خلاف ارزش‌هاي اخلاقي و فرهنگي، مراسمي برگزار كرده بود. اين موضوع بلافاصله با هماهنگي كلانتري محل مورد رسيدگي قرار گرفت. اين واحد صنفي به دليل عدم رعايت قوانين و مقررات، پلمب شد و مطابق مصوبه شوراي تأمين امنيت استان، ديگر هيچ گونه مجوز فعاليت به عنوان كافه نخواهد داشت، مگر آنكه رسته صنفي خود را تغيير بدهد. پرونده قضايي براي متصدي اين واحد صنفي تشكيل و مقرر شد روز شنبه جهت رسيدگي قانوني براي معاون دادستان، آقاي مسلم‌خاني، ارسال شود.»
عضو شوراي شهر قم: سياست بر اين است كه مجوز جديد صادر نشود
اظهارات رييس پليس نظارت بر اماكن عمومي قم با استقبال تني چند از اعضاي شوراي شهر قم نيز روبه‌رو شد و محمود مسگري، عضو شوراي شهر قم در اين باره به رسانه‌ها گفت: «موضوع صدور مجوز و نظارت بر اين مجموعه‌ها اساسا بر عهده مديريت شهري يا شوراي شهر نيست، بلكه به اتحاديه‌ها، اتاق اصناف و نيروي انتظامي مربوط مي‌شود.»
مسگري افزود: «اصل ماجرا اين است كه صدور مجوز‌ها بر عهده اتحاديه و اتاق اصناف است. بحث نظارت هم با نيروي انتظامي و اماكن است. با اين حال، تعداد زيادي واحد بدون مجوز فعاليت مي‌كنند، در حالي كه اتحاديه و نهاد‌هاي مسوول از آنها اطلاعي ندارند. در حال حاضر سياست بر اين است كه اماكن ديگر مجوز جديدي صادر نكند و واحد‌هاي بدون مجوز نيز بررسي شوند تا اگر شرايط لازم را داشتند، مجوز فعاليت دريافت كنند.»
اين عضو شوراي شهر قم، علت پلمب كافه‌ها را نداشتن مجوز يا رعايت نكردن برخي ضوابط مانند پوشش و حجاب يا پخش موسيقي‌هاي خاص دانسته اما به اين اشاره نكرده كه فرآيند صدور مجوز كافه‌ها طولاني و زمانبر است.
اين عضو شوراي شهر قم درباره احتمال بازگشايي برخي كافه‌ها پس از پلمب توضيح عجيبي داده است. او مي‌گويد: «تعداد واحد‌هاي فعال در قم بيش از نياز شهر است و به همين دليل سياست فعلي بر عدم صدور مجوز جديد و ساماندهي وضعيت واحد‌هاي موجود متمركز شده است.»
مسگري تلويحا از رسانه‌اي شدن خبر پلمب كافه در قم ابراز نارضايتي كرده و گفته: «برخي مجموعه‌ها بايد حداقل الزاماتي را در فضاي كاري خود رعايت كنند تا پرسنل‌شان پايبند باشند. اما گاهي هنجارشكني‌هايي اتفاق مي‌افتد و به جاي اينكه مدير مجموعه عذرخواهي كند، ماجرا در فضاي مجازي دنبال مي‌شود. در حالي كه رعايت قوانين به‌ويژه در شهري مانند قم كه ويژگي‌هاي خاص خود را دارد، ضروري است. اگر مجموعه‌ها اين موارد را رعايت كنند، دخالت نيروي انتظامي نيز كاهش خواهد يافت.»
شوراي تأمين قم مصوبه‌اي مبني بر ممنوعيت صدور مجوز كافه‌ها صادر نكرده است
اظهارات سرهنگ فرامرزي در مورد عدم صدور مجوز جديد براي كافه‌ها به مصوبه شوراي تأمين استان قم اما با واكنش مسوولان اين شورا مواجه شد. يكي از اعضاي اين شورا به خبرنگار« اعتماد» گفت: «اساسا شأن شوراي تأمين استان قم بالاتر از اين است كه در اين موارد وارد شود و مصوبه‌اي مبني بر ممنوعيت صدور مجوز براي كافه‌ها از اين شورا صادر نشده است.»
وي افزود: «شوراي تأمين لزوم ساماندهي و نظم‌دهي در همه رسته‌هاي صنفي را تصويب كرده و تذكر داده است كه شامل كافه‌ها نيز مي‌شود اما مصوبه‌اي مبني بر عدم صدور مجوز جديد، صادر نشده است. از سوي ديگر برخي از افراد سرمايه‌گذاري‌هاي زيادي در اين زمينه كرده‌اند و در حال گرفتن مجوز هستند و اينكه به صرف تخلف يك كافه، مجوز براي بقيه صادر نشود، صحيح نيست.»
۱۲۶۰ كافه در قم داريم، خبر عدم صدور مجوز تحريف شده است
با بالا گرفتن انتقادات از خبر عدم صدور مجوز كافه جديد در قم، حسن مدني، ريس انجمن كافي‌شاپ‌هاي استان قم در گفت‌وگو با فارس، اخبار منتشر شده درباره توقف فعاليت كافه‌ها را تكذيب كرد و گفت: «خبر منتشر شده در رسانه‌هاي ضدانقلاب تحريف شده است و تا اين لحظه هيچ مصوبه قانوني كه كافه‌داري را ممنوع كند، وجود ندارد.» وي با ارائه آمار رشد سريع صنف كافي‌شاپ در قم عنوان كرد: «تعداد كافه‌ها از حدود ۶۰ واحد در چند سال پيش، به بيش از ۱۲۶۰ واحد رسيده است و اين رشد عجيب و غريب، هم فرصت و هم آسيب براي صنف ايجاد كرده است.» آماري كه بسيار بيشتر از آمار اعلام شده از سوي ساير مراجع است و به اين ترتيب قم را در زمره شهرهاي با تراكم بالاي كافه جهان قرار مي‌دهد.
با مصاحبه رييس انجمن كافي‌شاپ‌هاي قم و تأكيد مقامات شوراي تأمين استان قم مبني بر عدم وجود مصوبه‌اي مبني بر محدود كردن كافه‌ها، ماجراي عدم صدور مجوز براي كافه‌ها در قم تقريبا پايان يافته تلقي مي‌شود و حالا به روايتي ۹۰۰ و به روايت ديگري ۱۲۶۰ كافه در قم مي‌توانند همچنان به فعاليت خود ادامه داده و كافه‌هاي ديگر نيز قادر به تاسيس در شهر قم هستند.
شايد وقت آن باشد كه قم را پايتخت كافه‌هاي ايران بناميم، زيرا تعداد كافه‌هاي آن به نسبت جمعيت از تهران نيز بيشتر است.