موازنه قدرت با كنترل زنجيره تأمين مواد حياتي جهان
فرشيد فرحناكيان
پكن با استفاده از اهرم مواد خام نادر، قواعد بازي را در جنگ فناوري با امريكا تغيير داد. اعلاميه جديد وزارت بازرگاني چين در ۹ اكتبر ۲۰۲۵ (17 مهر 1404)، صحنه رقابت راهبردي پكن و واشنگتن را وارد مرحله‌اي تازه كرده است. چين، با گسترش كنترل‌هاي صادراتي بر خاك‌هاي كمياب؛ از استخراج تا فرآوري و توليد آهن‌ربا؛ نشان داد كه در برابر فشارهاي امريكا در حوزه تراشه و نيمه‌هادي، ابزار متقابل خود را يافته است: «مواد خام نادر» به‌جاي «فناوري پيشرفته». سه سال پس از آغاز محدوديت‌هاي امريكا بر صادرات تجهيزات ساخت تراشه به چين، اكنون پكن با اقدامي متقارن پاسخ داده است. بر اساس اعلاميه شماره ۶۱ (Announcement No. 61) وزارت بازرگاني اين كشور، صادرات هر نوع خاك كمياب، فناوري فرآوري و حتي محصولات مشتق‌شده از آنها، نيازمند مجوز رسمي دولت چين است. مهم‌تر آنكه اين مقررات به شركت‌هاي خارجي نيز تسري مي‌يابد: اگر در محصولي بيش از 1/ 0 درصد از مواد منشأ چيني استفاده‌شده باشد، صادرات آن بدون مجوز پكن ممنوع است. به‌اين‌ترتيب، چين همان منطق كنترل‌هاي صادراتي امريكا را به‌كار گرفته است؛ اما اين‌بار از موضع قدرت در حوزه‌اي كه ۹۰درصد ظرفيت جهاني آن را در اختيار دارد. خاك‌هاي كمياب شايد در نگاه نخست موضوعي فني به نظر برسند، اما در عمل ستون فقرات دنياي مدرن‌اند: از گوشي هوشمند و خودروهاي برقي گرفته تا توربين‌هاي بادي و موشك‌هاي هدايت‌شونده. در صنعت نيمه‌هادي نيز ردپاي آنها همه‌جا ديده مي‌شود. آهن‌رباهاي نئوديميومي در ماشين‌هاي ليتوگرافي فوق‌پيشرفته شركت ASML، تركيبات ديسپروزيمي در موتورها و صيقل‌دهنده‌هاي ويفر در كارخانه‌هاي TSMC و سامسونگ؛ همه به خاك‌هاي كمياب چيني وابسته‌اند؛ بنابراين، كنترل صادرات اين مواد به‌ويژه در بخش تراشه‌سازي، مي‌تواند زنجيره جهاني توليد را از تايوان تا اروپا مختل كند. براي مثال، حدود ۸۰درصد نياز تراشه‌سازان تايوان به‌صورت مستقيم يا غيرمستقيم از چين تأمين مي‌شود. هر محدوديت در اين حوزه، به‌معناي افزايش هزينه، تأخير در توليد و فشار مضاعف بر صنايع فناوري غرب خواهد بود. بازارها به سرعت واكنش نشان دادند: قيمت اكسيدهاي خاك كمياب در همان روز انتشار اعلاميه تا ۲۰درصد افزايش يافت. سرمايه‌گذاران دريافتند كه چين نه‌فقط يك تأمين‌كننده صنعتي، بلكه بازيگري ژئواكونوميك با توانايي تنظيم جريان مواد حياتي جهاني است. اين توان، به پكن امكان مي‌دهد تا در مقابل فشارهاي امريكا، از ابزارهاي اقتصادي استفاده كند بدون آنكه به رويارويي نظامي يا سياسي آشكار متوسل شود. درواقع، چين با اين تصميم، خاك‌هاي كمياب را از يك كالاي صنعتي به يك دارايي ژئواستراتژيك تبديل كرده است؛ مشابه همان نقشي كه نفت در قرن بيستم براي قدرت‌هاي توليدكننده ايفا كرد. در سطح ژئوپليتيك، پيام چين روشن است: اگر امريكا مي‌تواند با قانون CHIPS، دسترسي پكن به فناوري‌هاي ۱۴ نانومتري را محدود كند، چين نيز قادر است جريان مواد اوليه‌اي را كه براي ساخت همان تراشه‌ها ضروري است، كنترل كند. به‌عبارتي، اين تصميم نه صرفا اقتصادي، بلكه نمايشي از تقارن راهبردي در جنگ فناوري است؛ جنگي كه اكنون از كارخانه‌هاي تراشه به معادن نادر منتقل‌شده است. در كوتاه‌مدت، دولت‌هاي غربي و شركت‌هاي بزرگ فناوري احتمالا به‌دنبال تنوع‌بخشي به منابع خود خواهند رفت؛ از استراليا تا امريكا. واقعيت اما اين است كه ظرفيت پالايش و فرآوري خاك‌هاي كمياب خارج از چين هنوز بسيار محدود است و ايجاد زيرساخت‌هاي جايگزين به ۵ تا ۱۰ سال زمان نياز دارد. درنتيجه، احتمال آتش‌بس در جنگ فناوري كاهش يافته و دوره‌اي از تقابل بلندمدت، با محوريت زنجيره‌هاي تأمين مواد حياتي آغازشده است.
روشن‌ساز كلام: مواد خام، سلاح جديد ژئوپليتيك
در جهان پساتراشه، پكن نشان داد كه تسلط بر مواد خام كمياب، مي‌تواند همان نقشي را در قرن بيست‌ويكم ايفا كند كه نفت در قرن بيستم ايفا كرد: ابزاري براي اعمال قدرت، مهار رقبا و بازتعريف قواعد جهاني. اگر ايالات‌متحده جنگ تراشه‌ها را به اميد مهار چين آغاز كرد، پكن اكنون جنگ عناصر را براي بازنويسي نظم فناوري جهان آغاز كرده است؛ جنگي خاموش، اما با پيامدهايي پرصداتر از هر نبرد اقتصادي ديگر. تصميم اخير پكن براي تشديد كنترل‌هاي صادراتي بر خاك‌هاي كمياب و فناوري‌هاي مرتبط با فرآوري آنها، درست در آستانه ديدار احتمالي ترامپ و شي جين‌پينگ، معنايي فراتر از يك اقدام اقتصادي دارد. چين عملا در حال استفاده از اهرم مواد خام حياتي به عنوان ابزار فشار سياسي و اقتصادي است تا هم‌زمان پيام قدرت و آمادگي براي مذاكره از موضع برابر را به واشنگتن ارسال كند. گسترش محدوديت‌ها به فناوري‌هاي فرآوري، يعني حركت از كنترل منابع خام به مهار دانش و فرآيند توليد ارزش‌افزوده؛ همان نقطه‌اي كه غرب در آن به چين وابسته است. اين تصميم، به‌ويژه صنايع حساس را هدف گرفته: شركت‌هاي دفاعي غربي كه براي تجهيزات نظامي به آهن‌رباهاي نئوديميومي و ديسپروزيمي نياز دارند و توليدكنندگان نيمه‌هادي كه بدون مواد نادر چيني، چرخه توليد تراشه‌هاي پيشرفته‌شان مختل مي‌شود. به‌بيان‌ديگر، چين با دقت انتخاب كرده است كه ضربه را نه به تجارت عمومي، بلكه به هسته فناوري قدرت غرب وارد كند. اين هم‌زماني با ديدار ترامپ و شي، تصادفي نيست. پكن درواقع به واشنگتن يادآور مي‌شود كه گفت‌وگو درباره تراشه‌ها، تعرفه‌ها و سرمايه‌گذاري، ديگر نمي‌تواند بدون لحاظ كردن نقش چين در زنجيره مواد حياتي جهاني انجام شود. به زبان ژئوپليتيك، پيام چين روشن است: «اگر امريكا مي‌تواند جريان فناوري را كنترل كند، ما نيز مي‌توانيم جريان ماده را مهار كنيم.»دكتراي حقوق نفت و گاز