قرائت ترامپي از دكترين مونرو
هادي اعلمي فريمان
پژوهشگر برجسته حوزه مطالعات امريكاي لاتين، رابرت پاستور، سياست ايالاتمتحده در اين منطقه را نه بر پايه يك راهبرد ثابت، بلكه براساس نوعي نوسان تاريخي ميان «فراموشي منطقه» و بيم و هراس هنگامي ميداند كه تا زماني كه تحولات امريكاي لاتين در چارچوب مطلوب واشنگتن پيش ميرود، اين منطقه در حاشيه اولويتهاي سياست خارجي امريكا باقي ميماند؛ اما هرگاه نشانههايي از انحراف، بيثباتي يا ظهور بازيگران ناسازگار با منافع ايالاتمتحده پديدار شود، رويكرد امريكا به سرعت از بيتوجهي به نگراني و مداخله تغيير ميكند. نكته كليدي در تحليل پاستور آن است كه اين چرخه رفتاري، صرفا ماهيتي ايدئولوژيك يا اقتصادي ندارد. برخلاف برخي برداشتهاي رايج، ايالاتمتحده الزاما در پي تحميل يك نظام سياسي استثماري يا كنترل مستقيم دولتها در امريكاي لاتين نيست، بلكه تمركز اصلي واشنگتن بر پيشگيري از ظهور دولتها، اتحادها يا سياستهايي است كه بتوانند تهديدي بالفعل يا بالقوه براي امنيت ملي امريكا تلقي شوند. از همين رو، امريكا معمولا تا زماني كه وضعيت به مرحله «خطر» نرسيده باشد، از مداخله مستقيم خودداري ميكند. در اين چارچوب تحليلي، استراتژي امنيت ملي ۲۰۲۵ دولت دونالد ترامپ
(NSS 2025) را ميتوان در امتداد همين الگوي رفتاري فهم كرد. البته يك تفاوت اساسي دارد و اينكه حرص و ولع ترامپ براي انرژيهاي فسيلي و منابع كمياب بيپايان است و ميتوان استثمار را استثنا كرد. اين سند در واقع ادامه و تكميل استراتژي امنيت ملي سال ۲۰۱۷ ترامپ است؛ سندي كه بار ديگر بر محورهاي سنتي سياست امريكا در قبال نيمكره غربي تاكيد ميكند؛ كنترل مرزها، مهار مهاجرت غيرقانوني، مقابله با قاچاق موادمخدر و جلوگيري از نفوذ بازيگران رقيب. با اين حال، تفاوت مهم NSS 2025 با نسخههاي پيشين در آن است كه نيمكره غربي بهصراحت به عنوان «حياط خلوت مطلق» ايالاتمتحده تعريف ميشود. اين نگاه، نشانهاي از سختتر شدن رويكرد واشنگتن نسبت به تحولات امريكاي لاتين و حساسيت فزاينده نسبت به نفوذ قدرتهايي چون چين، روسيه و حتي ايران در اين منطقه است. بر همين اساس، به نظر ميرسد دولت ترامپ در حال پيريزي يك سياست بلندمدت و ساختاريافته در امريكاي لاتين است؛ سياستي كه نه صرفا واكنشي، بلكه پيشدستانه خواهد بود و ميتواند در ميانمدت و بلندمدت بهويژه تا زماني كه جمهوريخواهان در راس قدرت باقي بمانند چارچوب رفتار ايالاتمتحده در اين منطقه را تعيين كند. اين رويكرد، بيش از آنكه به تغيير رژيمها معطوف باشد، بر مهار تهديدات، كنترل محيط پيراموني امريكا و تثبيت برتري ژئوپليتيكي واشنگتن در نيمكره غربي تمركز دارد. در متن استراتژي امنيت ملي دونالد ترامپ چند محور كليدي به روشني برجسته شده است كه همگي بر يك هدف مشترك دلالت دارند: افزايش دسترسي ايالاتمتحده به نقاط و مكانهاي راهبردي در امريكاي لاتين و جلوگيري از نفوذ بازيگران متخاصم در اين منطقه. در اين سند، واشنگتن صراحتا بر ضرورت ممانعت از حضور نيروها، دولتها يا شبكههايي تاكيد ميكند كه از نگاه امريكا ميتوانند امنيت ملي اين كشور را به خطر بيندازند. در اين چارچوب ادعايي ايالاتمتحده نام روسيه، چين و ايران به عنوان مهمترين بازيگران رقيب ايالاتمتحده در نيمكره غربي مطرح ميشود. با اين حال، جايگاه چين تا حدي متفاوت از دو بازيگر ديگر ترسيم شده است. به نظر ميرسد واشنگتن در قبال پكن رويكردي مشروط اتخاذ كرده است: روابط اقتصادي و تجاري چين در امريكاي لاتين تا زماني كه صرفا ماهيت بازرگاني داشته باشد، از منظر امريكا تهديد مستقيم تلقي نميشود. بر همين اساس، ميتوان با صراحت به استراتژي امنيت ملي ترامپ استناد كرد كه اين سند، در سطح كلان، نوعي تعيين تكليف ژئوپليتيكي براي امريكاي جنوبي و امريكاي لاتين به شمار ميرود. در اين چارچوب، برخي كشورها به طور مشخص به عنوان كانونهاي راهبردي تعريف ميشوند؛ كانونهايي كه ايالاتمتحده براي آنها اهداف مشخص سياسي، امنيتي و اقتصادي درنظر گرفته است. در ميان اين كشورها، ونزوئلا جايگاهي محوري دارد؛ جايي كه مساله انرژي، به ويژه ذخاير عظيم نفتي، به مهمترين مولفه نگراني و توجه امريكا تبديل شده است. كلمبيا نيز بهدليل ميزباني از پايگاهها و زيرساختهاي نظامي ايالاتمتحده، نقش كليدي در معماري امنيتي واشنگتن در منطقه ايفا ميكند. در كنار اين دو، كوبا و نيكاراگوئه به عنوان دولتهايي كه ميتوانند در مراحل بعدي سياست مهار و فشار امريكا قرار گيرند، در محاسبات راهبردي واشنگتن جاي گرفتهاند.
بر همين مبنا، تحركات ايالاتمتحده در منطقه كاراييب طي ماههاي اخير به طور محسوسي فشردهتر و متمركزتر شده است. افزايش حضور نيروهاي نظامي، تشديد مانورها و تمركز بر آرايش عملياتي، همگي از تغيير فاز سياست واشنگتن درقبال اين منطقه حكايت دارد. دونالد ترامپ نيز بهصراحت اعلام كرده است كه گزينههاي نظامي، بهويژه مداخله زميني، در صورت لزوم با شدت بيشتري پيگيري خواهد شد؛ اظهاراتي كه اگرچه هنوز به تصميم عملي تبديل نشده، اما حامل پيام روشني براي دولتهاي هدف است. در عين حال، در داخل ساختار قدرت امريكا اجماع كاملي درباره شيوه و دامنه اين اقدامات وجود ندارد. اختلافنظرهايي ميان كاخ سفيد، پنتاگون و كنگره اعم از مجلس نمايندگان و سنا درباره هزينهها، پيامدها و ميزان اثربخشي مداخله نظامي آشكار است. با اين وجود، آنچه در سطح راهبردي بيش از هر چيز خودنمايي ميكند، اين است كه موضوع مبارزه با موادمخدر عملا به پوششي براي پيشبرد پروژه تغيير نظام در ونزوئلا تبديل شده است.
به نظر ميرسد هدف نهايي واشنگتن در مقطع كنوني، نه صرفا مهار قاچاق يا فشار اقتصادي، بلكه تغيير ساختار قدرت سياسي در ونزوئلا باشد. در مقابل، نيكلاس مادورو، رييسجمهور ونزوئلا، تاكنون راهبرد مقاومت را در پيش گرفته و اقدامات امريكا را بخشي از يك جنگ رواني و سياست ارعاب توصيف كرده است. از نگاه كاراكاس، هدف اصلي اين فشارها، مرعوب ساختن رهبران كليدي ونزوئلا و وادار كردن آنها به كنارهگيري از قدرت است، نه حلوفصل واقعي بحرانهاي داخلي كشور. در اين ميان، اظهارات اخير ماركو روبيو، وزير امور خارجه امريكا از چهرههاي برجسته جريان تندرو در سياست خارجي امريكا به فضاي تنش دامن زده است.
روبيو مدعي شده كه فروپاشي ونزوئلا ميتواند به فروپاشي كوبا نيز بينجامد؛ ادعايي كه بر پيوندهاي سياسي، اقتصادي و امنيتي نزديك ميان اين دو كشور استوار است و نشان ميدهد واشنگتن تحولات ونزوئلا را در چارچوبي منطقهاي و زنجيرهاي ارزيابي ميكند. همزمان، اظهارات ترامپ مبني بر اينكه اقدامات امريكا محدود به رهبران ونزوئلا نخواهد ماند، اين گمانه را تقويت كرده كه دايره فشار ميتواند به ديگر دولتهاي غيرهمسو با ايالاتمتحده در منطقه نيز تسري يابد. مجموع اين تحولات حاكي از آن است كه منطقه كاراييب و امريكاي لاتين در آستانه دورهاي تازه از تنش قرار گرفتهاند؛ دورهاي كه در آن، سياست امريكا از ابزارهاي كلاسيك فشار فراتر رفته و به سمت بازطراحي موازنه قدرت و نظم سياسي در نيمكره غربي حركت ميكند. در اين ميان و به باور من، طولاني شدن روند عمليات رواني يا حتي گزينههاي نظامي عليه دولت نيكلاس مادورو ميتواند پيامدهايي فراتر از صحنه ميداني داشته باشد و بهتدريج واكنش كنگره امريكا را برانگيزد. تجربههاي پيشين نشان داده است كه هرگاه يك بحران خارجي بدون نتيجه ملموس و در بازه زماني طولاني ادامه پيدا كند، نمايندگان كنگره بهويژه در شرايط اختلافات داخلي ميكوشند با ارايه طرحها و ابتكارات قانوني، دامنه اختيارات رييسجمهور در حوزه مداخله خارجي را محدود كنند. بررسي الگوهاي رفتاري ايالاتمتحده در مواجهه با دولتهاي نامطلوب نشان ميدهد كه واشنگتن در بسياري از موارد، بهجاي مداخله گسترده نظامي، بر هدف قرار دادن افراد كليدي و تاثيرگذار در ساختار قدرت تمركز كرده است. اين رويكرد مبتني بر اين فرض است كه حذف يا تضعيف چهرههاي محوري ميتواند فرآيند تصميمگيري را مختل كرده و موازنه داخلي قدرت را به نفع نيروهاي همسو با امريكا تغيير دهد. يكي ديگر از تحولات مهم روزهاي اخير كه در چارچوب تشديد فشار امريكا عليه ونزوئلا قابل ارزيابي است، افزايش تعقيب و رصد «ناوگان سايه» توسط نيروهاي امريكايي در آبهاي مجاور ونزوئلا است. براساس اطلاعات منتشر شده، از مجموع حدود ۱۳۰۰ كشتياي كه در قالب ناوگان موسوم به «سايه» فعاليت ميكنند، بخش قابلتوجهي يعني بيش از ۹۰۰ فروند در فهرست تحريمها قرار دارند و دستكم ۳۰ كشتي به طور مشخص در معرض تهديد مستقيم، توقيف يا غصب توسط ايالاتمتحده هستند. اين مساله از آن جهت اهميت دارد كه ناوگان سايه نقش كليدي در مبادلات نفتي خارج از سازوكارهاي رسمي ايفا ميكند؛ مبادلاتي كه ادعا ميشود عمدتا به صادرات نفت روسيه، چين، ايران و ونزوئلا مربوط ميشود. تشديد فشار بر اين ناوگان، در عمل به منزله هدف قرار دادن شريانهاي اصلي تامين مالي دولت ونزوئلا است. اقتصاد اين كشور به شدت به درآمدهاي نفتي وابسته است و محدود شدن امكان صادرات يا افزايش هزينه و ريسك حمل و نقل نفت، ميتواند ضربه مستقيمي به دولت نيكلاس مادورو وارد كند. اگر اين فشارها كارساز نباشد آنگاه بايد شاهد حملات هوايي و زميني باشيم كه در فاز اول ترورهاي هدفمند حلقه رهبران منطقه را كليد ميزند، برنامهاي كه ظاهرا بخشي از اركان صلح از طريق قدرت است و به شدت مورد علاقه ترامپ هم هست.
كارشناس امريكاي لاتين