تئاترشهر؛ خانه‌اي كه هر بار كوچك‌تر مي‌شود

مريم آموسا

در سال‌هاي گذشته همواره مساله حريم تئاترشهر از مهم‌ترين موضوعاتي بوده كه ذهن خانواده تئاتر را درگير خود كرده است، مساله‌اي كه هر روز بزرگ و بزرگ‌تر و تبديل به يك معضل لاينحل شد. در سال‌هاي اخير همواره حريم تئاترشهر با نظرات مختلفي همراه بوده است. در شرايطي كه همگان از وضعيت نابسامان اطراف تئاترشهر برآشفته‌اند و آن را در شأن اين مكان فرهنگي نمي‌دانند، با اين همه بخشي از جامعه هنري نسبت به مجزا كردن اين بنا واكنش دارند و معتقدند نبايد ميان مردم و تئاترشهر فاصله انداخت. اما با اين همه باز بودن حريم تئاترشهر در تمام اين سال‌ها موجب شده هر روز پيشروي به حريم تئاترشهر بيشتر و موجب شود حريم تئاتر هر روز كوچك و كوچك‌تر و به بنا و محوطه تئاترشهر آسيب جدي وارد شود، از رفتارهاي ونداليسمي كه هر چند وقت يك‌بار موجب مي‌شد تا بخشي از بنا با مواد اسيدي شست‌و‌شو تا بنا پاك شود، اما از فردا روز از نو. يا حضور تكدي‌گران، دستفروشان و خرده‌فروشان مواد مخدر در محوطه تئاترشهر و زد و خوردها و حتي چند باري هم شليك گلوله، همه همه منجر شد تا مديران فرهنگي كشور تصميم بگيرند تا حريمي براي فضاي تئاترشهر در نظر بگيرند.

مجموعه تئاترشهر در سال ۱۳۴۶ توسط علي سردارافخمي طراحي شد و ساخت آن پنج سال به طول انجاميد. اين مجموعه در روز شنبه هفتم بهمن ۱۳۵۱ با روي صحنه رفتن نمايش «باغ آلبالو» نوشته آنتوان چخوف به كارگرداني آربي اوانسيان و با بازي داريوش فرهنگ، سوسن تسليمي، مهدي هاشمي، فريده سپاه‌منصور، فهيمه راستكار و پرويز پورحسيني به عنوان مجهزترين سالن تئاتر تهران افتتاح شد.
ساختمان تئاترشهر سال ۱۳۸۴ در فهرست ميراث ملي ثبت شده و مطابق قانون هر نوع اقدامي در آن و همچنين در عرصه و حريم اين ميراث ملي، مشمول ضوابط و مقررات ميراث فرهنگي ايران است.
كلنگ ساخت حريم تئاترشهر دي سال ۱۴۰۲ توسط محمدمهدي اسماعيلي، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي دولت سيزدهم وقت زده شد، اما پس از مدتي اجراي اين پروژه متوقف شد. مجموعه تفريحي با زيربناي حدود ۵هزار مترمربع و بستر حدود ۳ هزار مترمربع با مديريت پروژه اميرعلي سردارافخمي اجرا شد. همزمان، پارك دانشجو توسط بيژن صفاري با آغاز از سال‌هاي ۱۳۴6-۱۳۴0 تا سال‌هاي بعد به بهره‌برداري رسيد. در اين دوره، در شرق مجموعه بافت‌هاي زاغه‌نشين شكل گرفت و تئاترشهر و كافه شهر به عنوان محل‌هاي پرجمعيت، ارگان‌هاي گروه‌هاي موسيقي و فعاليت‌هاي رسانه‌اي مطرح شدند.
اگرچه از ديرباز تئاترشهر همچون موزه هنرهاي معاصر حريم داشت و ديوار و در از فضاي عمومي جدا مي‌شد، اما به يكباره در زمان شهرداري كرباسچي در دهه 70 تصميم گرفته شد كه اين حريم برچيده شود. تصميمي كه در گذر زمان ثابت شد نه تنها به نفع اهالي تئاتر نبود، بلكه موجب شد تا در چند دهه اخير هر روز از محوطه 5 هزار متري تئاترشهر كاسته و با وجود مخالفت اهالي هنر بناي جديدي در محوطه تئاتر شهر سبز شود كه اتفاقا هيچ‌ وقت هم به بهره‌برداري نرسد. 
شايد بزرگ‌ترين آسيبي كه در دو دهه اخير به تئاترشهر وارد شد، ايجاد و راه‌اندازي ايستگاه مترو تئاترشهر در مقابل تئاترشهر بود كه هر چند دقيقه يك‌بار لرزه را بر اندام اين بناي تاريخي مي‌اندازد و در كنار آن زمينه ورود بي‌دليل روزانه بيش از هزار نفر را به محدوده تئاترشهر فراهم مي‌كند. 
با همه مصائب و رنج‌هايي كه بناي تئاترشهر در دهه‌هاي اخير به چشم ديده بالاخره در دوم دي ماه سال 1402 و در دوره وزارت محمدمهدي اسماعيلي كلنگ ايجاد حريم تئاترشهر زده شد و با گذشت دو سال قرار است كه فاز اول اين پروژه همزمان با جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر به بهره‌برداري برسد. به گفته كوروش سيلماني، مدير مجموعه تئاترشهر، هدف از اجراي حريم تئاترشهر محدودسازي مزاحمت‌هاست و درهاي حريم صبح‌ها گشوده و شب‌ها بسته مي‌شود. سليماني مي‌گويد: حريم به‌ معناي بسته ‌شدن نيست؛ بلكه باز نگه داشتن فضاي شهري با محدودسازي مزاحمت‌هاست تا فعاليت‌هاي هنري در مجموعه تئاترشهر با سهولت انجام شوند. سليماني در نشستي كه به منظور اطلاع‌رساني با رسانه‌ها و خانواده تئاتر ترتيب داده شده بود، ابراز اميدواري كرد كه تصميمات گرفته ‌شده با همراهي شهر و مردم منطقه، به ايجاد فضايي روشن‌تر براي تئاتر شهر بينجامد. تئاترشهر به عنوان يك ميراث فرهنگي و هنري مطرح بوده است و بايد مجموعه تئاترشهر به نسل‌هاي آينده منتقل شود.
اهداف پروژه حريم تئاترشهر
سليماني گفت: ايجاد فضاي امن براي برگزاري رويدادهاي هنري آييني و سنتي در مركز شهر، فراهم كردن شرايط براي امنيت و كيفيت رويدادها و جلوگيري از خطرات احتمالي از ديگر اهداف اجرايي اين پروژه است تا بتوان رويدادها را به‌ صورت برنامه‌ريزي‌شده برگزار كرد و اجازه نداد برخي مزاحمت‌ها مانع برگزاري رويدادهاي فرهنگي شود.
با توجه به اينكه تئاترشهر ثبت ملي شده است هر گونه ساخت و ساز و هرگونه تغييرات در تئاترشهر و حريم آن بايد زيرنظر كارشناسان ميراث فرهنگي باشد. براي نگهداري اين بنا بايد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، وزارت ميراث فرهنگي و شهرداري همكاري كنند. 
 به گفته سروناز امتيازي، معمار و طراح حريم حائل مجموعه تئاترشهر؛ تئاترشهر هسته روايت امروز و پازل فرهنگي ناتمام است؛ تئاترشهر و بوستان دانشجو قرار بود قطره‌اي از اين پازل باشند، اما پروژه ناقص «ناهما» آن را نيمه‌كاره رها كرد. ديدن اين پاره ناتمام به‌ جاي مجموعه‌اي كامل، نخستين خطاي مديريتي بود كه فضاهاي اطراف را از فضاي فرهنگي به عرصه بروز آسيب اجتماعي سوق داد.
او افزود: وجود تاسيسات شهري در ضلع شمالي و غربي و ساير محدوديت‌ها وضعيت مطلوبي را ايجاد نكرده و نيازمند بازانديشي در ساماندهي حريم پيراموني است. براي بازگرداندن پهنه به مدار فرهنگي بايد كاركردهاي فرهنگي بوستان دانشجو فعال شود و با هماهنگي و مديريت حضور هنرمندان و علاقه‌مندان در نيمه اول اجراي نمايش‌ها و بازگشت تئاتر دانشجويي به بدنه اصلي، ابزارهاي اجتماعي براي تغيير فضايي فراهم شود.
امتيازي افزود: در ايجاد حريم تئاترشهر به اصالت طراحي بنا برگشتيم؛ ضلع شمالي ورودي اصلي در كنار ورودي غربي بوده و حريم از آن جدا شده بود؛ دوباره به آن بازگشتيم و از منافع خود عقب‌نشيني كرديم به نفع شهر تا عرصه فرهنگي شهري پديد آيد؛ رويكرد ما همچنان مبتني بر شهر بودن است.
امتيازي افزود: ورودي اصلي به سمت شمال غربي داده شده و طراحي با ساير بخش‌ها به گونه‌اي است كه لايه‌اي شفاف، نرم و منعطف در ضلع شمال وجود دارد و در مناسبت‌هاي خاص به سوي شهر گشوده مي‌شود تا ارتباط عرصه و شهر دوباره برقرار شود.در سايت اصلي، لندسكيپ با ورودي‌اي كه به تالار وحدت وصل مي‌شود، يك خط فرهنگي تعريف مي‌كند. با بررسي‌هاي جمعيتي، تيم‌هاي تخصصي براي هر بخش حدود ۱۵ نفر در نظر گرفته شده تا طراحي و ساخت به پيش برود؛ هر بخش داستان مخصوص به خود را دارد و رودكي به پهنه‌اي براي زنده شدن تبديل شده است.

بودجه ۲۹ ميليارد توماني  پروژه حريم تئاترشهر
 به گفته سعيد جمشيدي، رييس اداره نظارت بر پروژه‌هاي عمراني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ قرارداد اجراي حريم در سال ۱۴۰۲ در دولت گذشته منعقد شد. حريم تئاترشهر با طراحي خانم امتيازي براساس مفهوم هويت مجموعه طراحي شده است. حريم بدون محدوديت نيست، بلكه ورود و خروج و نظم آن طرح اصلي است و هويت مجموعه بر اساس مفهوم تئاترشهر شكل مي‌گيرد.
 قرار است نتيجه اين مطالعات در قالب دفترچه‌ و كتابچه‌اي منتشر شود تا به‌ عنوان دستمايه كارهاي آتي و بازتعريف‌هاي مربوط به مجموعه عمل كند. اين بازتعريف‌ها بايد با ميل به قوانين ميراث فرهنگي و طرح‌هاي مصوب ميراث فرهنگي هماهنگ باشد تا مسير اجرا روشن شود. هدف نهايي حفظ و توسعه حريم و كاركرد فرهنگي و هنري تئاترشهر است.
به گفته جمشيدي؛ بودجه پروژه حريم تئاترشهر ۲۹ ميليارد تومان بوده است. پروژه به چند فاز اجرايي تقسيم شده است؛ فاز اول طراحي انجام شد و پس از عقد قرارداد، فاز دوم با تغييراتي مواجه و تكميل شد؛ قرارداد به‌روزرساني و تاثير نرخ دلار بر اين قرارداد وارد نشده است. پيشرفت فاز اول با همان قرارداد در حال پايان است.
برآورد دو تا سه سال براي كارهاي مربوط به محوطه (سخت‌افزار)، به‌ علاوه بخش نرم‌افزاري كه مديريت تئاترشهر و معاونت هنري مسووليت دارند. بحث ايمني آتش‌نشاني به دليل اهميت، برآوردي حدود ۲۰۰ ميليارد تومان دارد كه در حال تامين آن هستيم.
بايد ديد اجراي طرح حريم تئاترشهر موجب مي‌شود تا بالاخره تئاترشهر نفس بكشد و از بلاتكليفي و شلختگي بصري كه در اطراف و داخل محوطه آن رنج مي‌برد، راحت شود يا نه!