نگاهي به روابط اقتصادي ايران و چين
اژدهاي زرد در تدارك صنعتي شدن خاورميانه
مهتاب قلي‌زاده- اميرعباس آذرم‌وند/ رمه اسب‌ها به تاخت ابريشم‌هاي گران‌قيمت، خنياگران جوان و پيشكش‌هاي ارزنده دودمان «هان» را به دربار مهرداد دوم اشكاني مي‌آوردند. صداي سم اسب‌هاشان سكوت جاده ابريشم را در هم مي‌شكست تا هداياي چينستاني‌ها را به «قدرت بزرگ» برساند. 2031 سال پيش، حكومت مهرداد، ميزبان نخستين پيك «وو دي» امپراتور چين بود تا براي نخست‌بار چين با ايران بازرگاني كند. 115 سال پيش از ميلاد مسيح آنها اسب‌هاي سفيري ايران را مي‌خواستند و قالي و مينياتور و سفال و لوازم آرايش و مرجان و جواهرات و رنگ و انفيه. حالا هزاران سال از آن روزها مي‌گذرد؛ چين به جاي امپراتور، رييس‌جمهوري دارد كه در راس يك هيات بلند پايه 600 نفره به پايتخت ايران آمده است. اين‌بار «قدرت بزرگ» چين است هر چند كه هنوز هم به ايران نياز دارد. اين‌بار نه براي اسب و سفال كه براي «نفت» و «بازار بزرگش». نفت و بازاري كه چين براي ماندن در بالاترين پله اقتصاد جهان به آن نياز دارد. چيني‌ها شايد يكي از بزرگ‌ترين بدهكاران نفتي دوران تحريم به ايران باشند اما نبايد فراموش كرد در همه سال‌هايي كه گذشت ايران با دانستن اينكه نمي‌تواند پولي از چيني‌ها در قبال طلاي سياهش بگيرد به آنها نفت فروخت. ايران سومين تامين‌كننده بزرگ نفت چين است و آنها نمي‌توانند از اين رابطه تنگاتنگ چشم بپوشند. حالا كه قفل تحريم‌ها با كليد روحاني باز شده است، سفر نخستين هيات به همراه رييس‌دولت بزرگ‌ترين اقتصاد جهان، حكايت از اهميت روابط تجاري با ايران دارد. هرچند كه همين هيات دو روز در رياض و دو روز را هم در قاهره گذرانده و حالا به تهران رسيده است، اما حتي همان سفرها هم رنگ و بوي اقتصادي داشت.او به محض ورود به تهران با تاكيد بر ظرفيت‌هاي قابل توجه منطقه خاورميانه، خواستار ايجاد خاورميانه پيشرفته صنعتي شده و تاكيد كرده بود كه كشورش براي تحقق اين مهم مي‌تواند اعتباراتي را در نظر بگيرد. رييس‌دولت قدرترين اقتصاد جهان در حالي سخن از خاورميانه صنعتي مي‌گويد كه حتي در پيش‌بيني‌هاي بين‌المللي هم ايران در سال 2016 رشدي متفاوت نسبت به سال‌هاي پيش تجربه خواهد كرد. اين نكته هم از ديد چيني‌ها پنهان نمانده و آنها مي‌خواهند سهمي از اين رشد داشته باشند. هر چند در سوي ديگر «خاورميانه صنعتي» مي‌تواند به اثر‌گذاري ايران در فعاليت‌هاي منطقه‌اي رنگ و بوي تازه‌اي ببخشد. پيش از اين هم رييس‌جمهوري چين در كنفرانسي كه در شانگهاي با نام «تعامل و اعتمادسازي در آسيا» و براي افزايش نقش چين در منطقه و كنار زدن امريكا برگزار شد، در حضور ولاديمير پوتين، پيشنهاد طرح ايجاد ساختار امنيتي را داد كه بر پايه همكاري با ايران و روسيه استوار بود. او در اين طرح نقش امريكا را كاملا در امنيت آسيا حذف كرد. اقدامي كه با واكنش شديد امريكا مواجه شد. به هر حال نبايد از خاطر برد كه اين كشور هماني است كه سال‌هاي دهه 80 ميلادي و در ميانه جنگ ايران و عراق با فروش تسليحات موشكي به ايران، قانون منع فروش موشك به طرفين جنگ (MTCR) را زير پا گذاشت. بستن قراردادهاي بزرگي چون طرح‌هاي بزرگ اقتصادي ايران مانند آزادراه تهران- شمال، مشاركت در تكميل فازهاي مختلف پارس جنوبي، مترو تهران، ساخت نيروگاه، پروژه ساخت كارخانه‌هاي سيمان، فروش دكل‌هاي نفتي به ايران، كشتي‌سازي، انرژي و... در دو دهه، همه و همه از رابطه تنگاتنگ ايران و چين دارد. حالا «شي جين پينگ» با «حسن روحاني» درباره افزايش روابط تجاري تا «۶۰۰ ميليارد دلار در ١٠ سال آينده» مذاكره كرده‌اند. با اين حساب حجم تجارت اين دو كشور 15 برابر مي‌شود. «پينگ» در تهران گفته بود: يقين دارم توسعه روابط بين كشورها نه تنها به نفع دولت و ملت دو كشور است، بلكه به صلح، توسعه منطقه‌اي و جهاني هم كمك خواهد كرد. او خواهان گسترش و ارتقاي سطح روابط با ايران شده است. خبرهايي هم از امضا شدن 17 تفاهمنامه و سند همكاري ميان اين كشورها در ديدار روساي جمهور به بيرون درز كرده است. گفته مي‌شود مهم‌ترين اسنادي كه قرار است به امضاي روساي جمهوري دو كشور برسد، سند راهبردي و توافقنامه مربوط به راه تجاري جاده ابريشم است. اين نخستين‌بار در 14 سال گذشته است كه يك رييس‌جمهوري چين به ايران سفر مي‌كند. سال 2002 ميلادي هم رييس‌جمهوري وقت چين مهمان رييس دولت اصلاحات شده بود.
جهش 5/1 ميليون دلاري
394 ميليون دلار واردات ايران از چين در سال ١٣٧٦ و همان روزهاي نخستين دولت اصلاحات در پايان دولت خاتمي يعني سال ۱۳۸۴ به 2/2 ميليارد دلار افزايش پيدا كرده بود. اين گزارش را مركز پژوهش‌هاي مجلس اعلام كرده بود. هرچند جهش اصلي در مبادلات تجاري ايران و چين به‌ويژه واردات ايران از چين در دولت‌هاي نهم و دهم و در زمان رياست‌جمهوري محمود احمدي نژاد رخ داده است. مبادلاتي كه رييس اتاق بازرگانى ايران و چين، حجمش را در سال ١٣٩٠ به ٤٥ ميليارد دلار اعلام كرد. رقمي كه 5/6 ميليارد دلار آن واردات ايران از چين بود.
نگاه به شرق در دوران مهرورزي
در دوران محمود احمدي‌نژاد، ايران براي دستيابي به پشتيباني‌هاي چين و بلوك شرق، سياستي را در پيش گرفت كه از آن با نام «نگاه به شرق» ياد مي‌شد. اين هنگامي بود كه همكاري‌هاي تجاري و قراردادهاي گسترده‌اي ميان دو كشور برقرار شد. از جمله اين قراردادها معاهده‌اي بود كه در سال ۱۳۸۷ ميان دو كشور بسته شد و بر پايه آن ايران درآمد حاصل از فروش نفت خود را به عنوان پشتوانه ال‌سي‌هاي خريد كالاي چيني در اختيار آن كشور مي‌گذاشت. از مفاد ديگر اين عهدنامه الزام ايران به صدور بيمه براي افتتاح ال‌سي‌هاي چيني يا فروش نسيه كالاهاي چيني بود. خبري كه آن زمان انتشارش بر خروجي وب‌گاه «بازتاب امروز» براي اين سايت به قيمت فيلتر شدنش تمام شد و «خبرآنلاين» هم كه اين خبر را باز نشر كرده بود خبر را از خروجي خود برداشت. حجم مبادلات تجاري ايران و چين در سال ۲۰۱۴ حدود ۵۲ ميليارد دلار بوده و چين ۳۶ درصد كل تجارت خارجي ايران را در اين سال از آن خود كرده است. هر چند كه امسال به دليل كاهش قيمت نفت حجم مبادلات تجاري دو كشور با كاهش مواجه شد.
وقتي « رييس» مي‌آيد
«مهم‌ترين تفاوت سفر هيات چيني به همراهي رييس‌جمهوري اين كشور به ايران، با ديگر كشورهايي كه تاكنون به ايران آمده‌اند در همين مساله نهفته است. چيني‌ها با رييس‌جمهوري خود به ايران آمدند و با امضاي بيانيه «مشاركت جامع راهبردي ايران و چين» نشان دادند كه نه‌تنها طرف چيني تمايل به گسترش روابط اقتصادي با ايران دارد، بلكه اين تمايل در زمينه‌هاي ديگر نيز وجود دارد.» اين را مجيدرضا حريري، عضو اتاق بازرگاني مشترك ايران و چين به «اعتماد» مي‌گويد. او توضيح مي‌دهد: حتما اين سفر نقطه عطفي در تاريخ روابط دو كشور است زيرا رييس‌جمهوري چين بعد از 14 سال به ايران آمده است. با استفاده از صندوق جاده ابريشم است، همچنين بانك توسعه زيرساخت آسيا كه دو كشور در آن سهامدارند مي‌تواند به توسعه زيرساخت‌هاي ايران ياري رساند. در حالي هيات چيني با بالاترين مقام اجرايي كشور خود، به ايران آمده است كه از زمان روي كار آمدن دولت يازدهم اين يك اتفاق ويژه است. به گفته او هيچ‌كدام از هيات‌هاي تجاري كه به ايران آمدند، با رييس‌جمهوري يا نخست‌وزير خود نيامده بودند و چيني‌ها با همراهي رييس‌جمهوري خود نشان دادند كه بيش از ديگر كشورها تمايل به گسترش روابط در همه زمينه‌ها با ايران دارند. نبايد فراموش كرد كه چين با كشورهايي با جمعيت هفت،هشت ميليوني فرق دارد، چين يكي از قدرت‌هاي اقتصادي امروز جهان است.
فرصت‌طلب يا حامي
بسط روابط با چين بي‌گمان يكي از مهم‌ترين تحولات سياست خارجي ايران در ساليان گذشته بوده است. اكنون چين مهم‌ترين شريك اقتصادي ايران است و در صحنه جهاني هم از حاميان ايران به‌شمار مي‌آيد. از آنجا كه قدرت چين به‌گونه‌اي روزافزون درحال گسترش است، مناسبات با اين كشور در سال‌هاي آتي اهميت بسيار بيشتري براي سياست خارجي ايران خواهد داشت. اين دو از نظر سياسي، اجتماعي و فرهنگي و همچنين در بسياري از مسائل بين‌المللي و منطقه‌اي ديدگاه‌هاي مشترك و بسيار نزديكي دارند. هر دو خواهان افزايش نقش سازمان ملل در مسائل جهاني، ممانعت از به‌كار‌گيري سلاح‌هاي اتمي و شيميايي، مخالف نظم نوين جهاني پيشنهادي ازسوي امريكا و استقرار نظم نوين سياسي و اقتصادي با مشاركت همه كشورها به‌طور مساوي هستند. با اين حال، دو ديدگاه در كشور در مورد روابط با چين و سير تحول آن وجود دارد. از نظر يك ديدگاه، رويكرد چين درقبال ايران فرصت‌طلبانه است و چيني‌ها تنها به منافع اقتصادي خود مي‌انديشند و درواقع با كارت ايران بازي مي‌كنند. درمقابل برخي براين‌نظرند كه چين حامي ايران است، اما محدوديت‌هاي خاص خود را هم دارد؛ پس نبايد انتظار بالايي از اين كشور داشته باشيم.