الفباي فلسفه

بسيارند كساني كه مي‌خواهند فلسفه بخوانند، اما نمي‌دانند از كجا شروع كنند. پرطمطراقي نام فلسفه و شهرت آن به پيچيدگي و گستردگي مباحثش موجب مي‌شود كه عموما هراسي از مواجهه با آن شكل بگيرد. گام اول فلسفه‌آموزي و فلسفه‌ورزي البته فايق آمدن بر اين ترس است. اما گذشته از آن بايد كتاب‌ها يا آثاري هم باشند كه گام به گام و به دور از تقليل و فروكاستن فلسفه را بياموزند. عيد نوروز در كنار ده‌ها تفريح و سرگرمي و كار مهم و غيرمهمي كه برايش برنامه‌ريزي مي‌كنيم، يكي هم شايد كتابخواني باشد. بر اين اساس در نخستين شماره از فلسفه در خيابان در سال 1395 مي‌كوشيم به برخي از آثاري كه مي‌توانند به كار خودآموزي فلسفه آيند، اشاره كنيم، به اين اميد كه با مطالعه اين آثار ترس‌مان از فلسفه فرو بريزد و آماده مطالعه كتاب‌ها و مقاله‌هاي جدي‌تر فلسفي شويم.
 قبلا آثار مكتوبي كه به كار خودآموزي فلسفه بيايند و براي نوآموزان نگاشته شده باشند، بسيار كم بود، تا سال‌ها يكي از بهترين كتاب‌هايي كه نوآموزان فلسفه مي‌خواندند، كليات فلسفه ريچارد پاپكين با ترجمه استاد فقيد فلسفه جلال‌الدين مجتبوي بود.ديگري فلسفه عمومي پل فولكويه با ترجمه بنيانگذار نامدار گروه فلسفه دانشگاه تهران يحيي مهدوي. البته آثار عمومي‌تري چون لذات فلسفه ويل دورانت با ترجمه استاد عباس زرياب‌خويي يا تاريخ فلسفه برتراند راسل با ترجمه شيواي نجف دريابندري هم بود كه مي‌توانست اطلاعاتي كلي و مبتدي درباره فلسفه و تاريخش به خوانندگان ارايه كند. اين آثار به ويژه با توجه به مترجمان نامداران‌شان همچنان قابل استفاده هستند، اگرچه به دليل فاصله گرفتن از زمان انتشارشان شايد كمي قديمي به نظر برسند، هم از نظر زبان ترجمه و هم به لحاظ موضوعاتي كه مطرح كرده‌اند. از اينها ساده‌تر كتاب معروف يوستين گردر با نام دنياي سوفي است كه ترجمه‌هاي متعددي از آن به فارسي صورت گرفته است كه نامدارترين شان متعلق به حسن كامشاد و كورش صفوي است، در اين كتاب نيز نويسنده نروژي كوشيده در قالب يك رمان مسائل فلسفي را در بستر تاريخي آن آموزش دهد.
در سال‌هاي اخير خوشبختانه شمار اين دست آثار زياد شده است، اگرچه مترجمان اين آثار به نامداري و وثوق اسامي ذكر شده نيستند، اما حسن اين كتاب‌هاي جديد آن است كه نثرشان چندان از زبان روزمره دور نيست و كمتر اصطلاحات قديمي و مهجور در آنها به چشم مي‌خورد. يكي از بهترين اين آثار سرگذشت فلسفه نوشته برايان مگي است. كتابي كه از جهات بسياري براي ورود به فلسفه مفيد است. نخستين جهت نويسنده آن است، برايان مگي، فيلسوف، شاعر و سياست‌ورز سرشناس بريتانيايي كه آثار بسيار موثق و ساده فهمي در زمينه فلسفه نوشته است، مثل فلاسفه بزرگ: آشنايي با فلسفه غرب و مردان انديشه: پديدآورندگان فلسفه معاصر كه هر دو را مطمئن‌ترين مترجم آثار فلسفي به زبان فارسي يعني عزت‌الله فولادوند ترجمه كرده است. ديگر دليلي كه باعث مي‌شود سرگذشت فلسفه اثري قابل اطمينان براي ورود به فلسفه باشد، مترجمش است، حسن كامشاد كه از بهترين مترجمان فارسي است و آثار تاريخي و فلسفي مهمي را به فارسي ترجمه كرده است. گذشته از همه اينها، اهميت ديگر كتاب سرگذشت فلسفه خود كتاب است. اثري كه با مطالعه آن خواننده مي‌تواند چشم‌اندازي كلي از تاريخ 2500 ساله فلسفه غرب به دست آورد. به خصوص كه مگي در اين اثر مصور كه به تصاوير چشم نوازي مزين است، ظهور و بروز انديشه‌ها را در بستري تاريخي توضيح داده و صرفا به زندگي و انديشه‌هاي فيلسوفان بسنده نكرده است. به عبارت ديگر حسن كتاب سرگذشت فلسفه آن است كه برخلاف تاريخ فلسفه‌هاي رايج تنها انديشه‌ها و ايده‌ها به صورت منتزع و جداشده از بستر زماني و مكاني آنها ارايه نشده است، بلكه خواننده تلويحا در مي‌يابد كه يك انديشه در پاسخ به چه ضرورت‌هاي عيني پديد آمده است. از اين جهت كتاب سرگذشت فلسفه تنها اثري متعلق به مبتدي‌ها نيست و حتي آشنايان به فلسفه نيز مي‌توانند از آن بسيار بهره بگيرند.
حسن آموزش فلسفه از طريق آشنايي با تاريخ آن اما جداي از آنچه تاكنون گفته شد، اين هم هست كه خواننده علاقه‌مند به فلسفه به تقدم و تاخر انديشه‌ها پي مي‌برد و متوجه مي‌شود كه براي مثال دكارت چرا در همه‌چيز شك كرده يا كانت از كجا به مساله عينيت حساس شده است. در ضمن مروري بر تاريخ فلسفه موجب مي‌شود كه خواننده اجمالا با مهم‌ترين موضوعاتي كه در طول تاريخ ذهن فيلسوفان را به خود مشغول داشته آشنا شود و بداند كه مساله اصلي هر كدام از فيلسوفان از سقراط و افلاطون و ارسطو گرفته تا كانت و هگل و شوپنهاور چه بوده است.
يك راه ديگر فلسفه آموزي آشنايي با گستره و نوع مباحث فلسفي است، يعني اينكه بفهميم مثلا فلسفه از چه حوزه‌هايي تشكيل شده و سوال‌هاي اصلي هر حوزه كدام است. دو تا از بهترين آثار در اين زمينه يكي الفباي فلسفه نوشته نايجل واربرتون ترجمه مسعود عليا و ديگري خودآموز فلسفه نوشته مل تامپسون با ترجمه بهروز حسني است. در اين دو كتاب خواننده با حوزه‌هاي اصلي مباحث فلسفه مثل هستي‌شناسي، معرفت‌شناسي، اخلاق، فلسفه سياست، فلسفه علم و... آشنا مي‌شود و درمي‌يابد كه اصولا فلاسفه به چه چيز مي‌انديشند و برخي از استدلال‌ها و نظريات آنها را نيز مي‌شناسد.
البته آشنايي با فلسفه راه‌هاي ديگري نيز دارد. اصولا در تعليمات كلاسيك گفته مي‌شود كه براي فلسفه آموزي نخست بايد منطق دانست، چرا كه در اين نگاه منطق‌ابزار (ارگانون) انديشيدن است. اما اين روش فلسفه آموزي بيش از حد تخصصي و دانشگاهي است. ضمن آنكه بدون ترديد كسي كه از اين مسير فلسفه مي‌آموزد، بي‌نياز از چشم‌اندازي كلي به تاريخ و مسائل فلسفي نيست. در هر صورت نكته مهم اين است كه از فلسفه آموزي نهراسيم و عيد شايد زمان مناسبي باشد كه لابه‌لاي مشغله‌هاي زندگي روزمره بكوشيم فراسوي هر روزگي فكر كنيم و فلسفه بياموزيم.